ΡΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ, ΣΥΝΤΑΞΗ «ΘΕΛΩ» & «ΜΠΟΡΩ», ΚΛΙΣΗ ΜΕΤΟΧΩΝ
Ρήματα που προέρχονται από ουσιαστικά:
(Τα άκλιτα μέρη του ρήματος, όπως το απαρέμφατο και η μετοχή, δεν έχουν –φυσικά- πτώσεις,
αλλά ουσιαστικοποιούνται και κλίνονται ως κτητικά.)
Πολλές φορές, κάποια ουσιαστικά μετατρέπονται σε ρήματα:
Qosqo = η πόλη Κούσκο, πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Ίνκας, της οποίας το όνομα σημαίνει
«Ομφαλός του Κόσμου», κλίνεται π.χ. στον Αόριστο, ως ρήμα:
Qosqorqani = πήγα (βρέθηκα) στο Κούσκο.
Qosqorqanki
Qosqorqan
Qosqorqanchis
Qosqorqayku
Qosqorqankichis
Qosqorqanku
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι το ρήμα "είμαι" (kani), προστίθεται ως κατάληξη στο τοπωνύμιο.
Άσκηση: Κλίνετε στον Μέλλοντα το τοπωνύμιο Urupanpa.
Έκφραση του «θέλω»:
Τα ουσιαστικά συνδυάζονται με το μεσένθημα –naya- που σημαίνει «έχω όρεξη»:
Aqchanayani = έχω όρεξη για τσίτσα (οινοπνευματώδες ποτό).
Aqchanayanki
Aqchanayan
Aqchanayanchis
Aqchanayayku
Aqchanayankichis
Aqchanayanku
Οι ερωτηματικές & αρνητικές προτάσεις σχηματίζονται με τα -chu & manan... -chu:
Aqchayanankichu.
Manan aqchayananichu.
Άσκηση: Κλίνετε τα ουσιαστικά kanka (ψητό κρέας), Karachi (είδος ψαριού της λίμνης Titicaca, που συντήρησε
τον προϊνκαϊκό πολιτισμό των aymara), yaku (νερό), sirwisa (ισπανικό δάνειο για την μπύρα),
ch’uñu (πατάτα του χιονιού), uchu (πιπεριά), saqta (παραδοσιακό πιάτο Βολιβίας με κοτόπουλο),
το καθένα σε διαφορετικό πρόσωπο.
Ας δούμε, τώρα, την παρακάτω (περίπλοκη) σύνταξη:
Much’awanchunyá payqa, siminpa much’ayninwan.
Much’ay = φιλώ
-ni = βοηθητικό ρήμα «είμαι», μετά από ημίφωνο –y (βλ. μάθ. 6 & 2)
-n = κτητικό 3ου προσώπου: της
-wan = πρόθεση «με»
simi = στόμα
-n = κτητικό 3ου προσώπου: της
-pa = από / της, του
Επομένως, η σύνταξη αυτή μεταφράζεται ως:
Ας με φιλήσει αυτή από το στόμα της με το φιλί του (του στόματος), δηλαδή:
Ας φιληθούμε!
Έτσι, σχηματίζεται και το:
Takiqniykichiskunawan
που σημαίνει: με τους τραγουδιστές σας.
(Η πρόθεση -wan συντάσσεται στο τέλος.)
Στη θρησκευτική ποίηση των Ίνκας (πριν, αλλά και μετά την Ισπανική κατάκτηση), συναντάται ο στίχος:
Kamaqninchispa munayninwanqa. = Με την αγάπη / βούληση του Δημιουργού μας.
Άσκηση: Σχηματίστε προτάσεις με τα εξής ουσιαστικά: munay (αγάπη / θέληση), llank’aq (εργαζόμενος),
rimasqa (τα λεγόμενα, ή: το πρόσωπο, στο οποίο κάποιος μιλάει).
Έκφραση του «μπορώ»:
Όπως έχει αναφερθεί και στο μάθημα 6, τα ουσιαστικά σχηματίζονται από τα ρήματα, προσθέτοντας την κατάληξη
–na, που δηλώνει ηθική υποχρέωση, και κλίνονται με κτητικές καταλήξεις, προκειμένου να σχηματίσουν με το ρήμα kashan (ενεστώτας διαρκείας του «είμαι») την Υποτακτική σύνταξη της έκφρασης «πρέπει»:
Rimanay = πρέπει / μπορώ να μιλήσω kashan
Rimanayki
Rimanan
Rimananchis
Rimanayku
Rimanaykichis
Rimananku
(Επομένως, rimana σημαίνει «αυτό που πρέπει / μπορεί / είναι δυνατόν να ειπωθεί».)
Πάντως, είτε με κτητική αντωνυμία, είτε με το ρήμα kashan, το ουσιαστικό μετατρέπεται και πάλι σε ρήμα.
Έτσι, προσθέτοντας το μεσένθημα –ri- που δηλώνει ταχύτητα, το –ku- που δηλώνει συνειδητή πράξη και λειτουργεί ως αυτοπαθής αντωνυμία, και την κατάληξη –paq, που λειτουργεί ως πρόθεση και σημαίνει «για να», μπορούμε
να σχηματίσουμε τον τύπο:
Rimarinankupaq = για να μπορούν να μιλήσουν.
Άσκηση: Κλίνετε τα ρήματα takiy (τραγουδώ), llank’ay (δουλεύω), munay (αγαπώ), σε όλα τα πρόσωπα αυτού
του τύπου.
Η παθητική μετοχή Παρακειμένου (-sqa), μπορεί να λάβει ερμηνείες του παρόντος ή και του παρελθόντος, ή ακόμη και να χρησιμοποιηθεί ως αναφορική πρόταση:
Rimasqa = τα λεχθέντα / ομιλείται / έχει ειπωθεί.
Ο ομιλών σχηματίζεται με την κατάληξη –q:
Rimaq
Εκτός από γενική (του), η κατάληξη -q σχηματίζει επίθετο, που παίρνει θέση ουσιαστικού.
Και από εκεί προέρχεται η ονομασία της πρωτεύουσας του Περού Lima: Rimaq mayu = ο ομιλών ποταμός (του ποίου ο ήχος φέρει χρησμούς).
Η έννοια «ομιλών» δηλώνεται και με την ενεργητική μετοχή (-spa):
Rimaspa
η οποία μεταφράζεται και ως «μιλώντας».
Άσκηση: Σχηματίστε τις 2 μετοχές και το ουσιαστικό/επίθετο των ρημάτων της προηγούμενης άσκησης.
Κλίση παθητικής μετοχής:
(Όταν η παθητική μετοχή λαμβάνει κτητικές καταλήξεις, συντάσσεται με αιτιατική, ως άμεσο αντικείμενο:
Rismasqayta uyariwaychis. = Ακούστε τα λεγόμενά μου.)
Rimasqay = τα λεγόμενά μου
Rimasqayki
Rimasqan
Rimasqanchis
Rimasqayku
Rimasqaykichis
Rimasqanku
Κλίση ενεργητικής μετοχής ενεστώτα:
Το «γερούνδιο» -spa (βλ. μάθ. 10), μπορεί επίσης να κλιθεί με τις καταλήξεις που δηλώνουν κτητικά, και να λάβει την έννοια του προσώπου που ενεργεί την πράξη:
Rimaspay = μιλώντας εγώ
Rimaspayki
Rimaspan
Rimaspanchis
Rimaspayku
Rimaspaykichis
Rimaspanku
Άσκηση: Κλίνετε τα ρήματα της προηγούμενης άσκησης στην ενεργητική μετοχή.
Ο Demetrio Tupaq Yupanki, μεγάλος δάσκαλος της γλώσσας Ρουνασίμι Κέτσουα των Ίνκας, είχε πει στη δεκαετία του 1950:
«Συνήθως απαιτούμε να λειτουργούν όλες οι γλώσσες του κόσμου σύμφωνα με τους κανόνες της δικής μας, χωρίς να δείχνουμε κανέναν σεβασμό στη διαφορετική σκέψη και έκφραση ιδεών των πολιτισμών του κόσμου.»
Μικροί διάλογοι:
Imatataq ruwankirí. = Τι κάνεις ; (όχι χαιρετισμός) / Τι φτιάχνεις;
P’achakuna, wilq’uy, illa (umiña), raq’chi (k’akra), kuchuy (ch’iquy), siq’inchay, llusiy –tan ruwashani. =
Φτιάχνω ρούχα, κεντήματα, κοσμήματα, κεραμικά, γλυπτά, σχέδια, ζωγραφική.
Ρήματα που προέρχονται από ουσιαστικά:
(Τα άκλιτα μέρη του ρήματος, όπως το απαρέμφατο και η μετοχή, δεν έχουν –φυσικά- πτώσεις,
αλλά ουσιαστικοποιούνται και κλίνονται ως κτητικά.)
Πολλές φορές, κάποια ουσιαστικά μετατρέπονται σε ρήματα:
Qosqo = η πόλη Κούσκο, πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Ίνκας, της οποίας το όνομα σημαίνει
«Ομφαλός του Κόσμου», κλίνεται π.χ. στον Αόριστο, ως ρήμα:
Qosqorqani = πήγα (βρέθηκα) στο Κούσκο.
Qosqorqanki
Qosqorqan
Qosqorqanchis
Qosqorqayku
Qosqorqankichis
Qosqorqanku
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι το ρήμα "είμαι" (kani), προστίθεται ως κατάληξη στο τοπωνύμιο.
Άσκηση: Κλίνετε στον Μέλλοντα το τοπωνύμιο Urupanpa.
Έκφραση του «θέλω»:
Τα ουσιαστικά συνδυάζονται με το μεσένθημα –naya- που σημαίνει «έχω όρεξη»:
Aqchanayani = έχω όρεξη για τσίτσα (οινοπνευματώδες ποτό).
Aqchanayanki
Aqchanayan
Aqchanayanchis
Aqchanayayku
Aqchanayankichis
Aqchanayanku
Οι ερωτηματικές & αρνητικές προτάσεις σχηματίζονται με τα -chu & manan... -chu:
Aqchayanankichu.
Manan aqchayananichu.
Άσκηση: Κλίνετε τα ουσιαστικά kanka (ψητό κρέας), Karachi (είδος ψαριού της λίμνης Titicaca, που συντήρησε
τον προϊνκαϊκό πολιτισμό των aymara), yaku (νερό), sirwisa (ισπανικό δάνειο για την μπύρα),
ch’uñu (πατάτα του χιονιού), uchu (πιπεριά), saqta (παραδοσιακό πιάτο Βολιβίας με κοτόπουλο),
το καθένα σε διαφορετικό πρόσωπο.
Ας δούμε, τώρα, την παρακάτω (περίπλοκη) σύνταξη:
Much’awanchunyá payqa, siminpa much’ayninwan.
Much’ay = φιλώ
-ni = βοηθητικό ρήμα «είμαι», μετά από ημίφωνο –y (βλ. μάθ. 6 & 2)
-n = κτητικό 3ου προσώπου: της
-wan = πρόθεση «με»
simi = στόμα
-n = κτητικό 3ου προσώπου: της
-pa = από / της, του
Επομένως, η σύνταξη αυτή μεταφράζεται ως:
Ας με φιλήσει αυτή από το στόμα της με το φιλί του (του στόματος), δηλαδή:
Ας φιληθούμε!
Έτσι, σχηματίζεται και το:
Takiqniykichiskunawan
που σημαίνει: με τους τραγουδιστές σας.
(Η πρόθεση -wan συντάσσεται στο τέλος.)
Στη θρησκευτική ποίηση των Ίνκας (πριν, αλλά και μετά την Ισπανική κατάκτηση), συναντάται ο στίχος:
Kamaqninchispa munayninwanqa. = Με την αγάπη / βούληση του Δημιουργού μας.
Άσκηση: Σχηματίστε προτάσεις με τα εξής ουσιαστικά: munay (αγάπη / θέληση), llank’aq (εργαζόμενος),
rimasqa (τα λεγόμενα, ή: το πρόσωπο, στο οποίο κάποιος μιλάει).
Έκφραση του «μπορώ»:
Όπως έχει αναφερθεί και στο μάθημα 6, τα ουσιαστικά σχηματίζονται από τα ρήματα, προσθέτοντας την κατάληξη
–na, που δηλώνει ηθική υποχρέωση, και κλίνονται με κτητικές καταλήξεις, προκειμένου να σχηματίσουν με το ρήμα kashan (ενεστώτας διαρκείας του «είμαι») την Υποτακτική σύνταξη της έκφρασης «πρέπει»:
Rimanay = πρέπει / μπορώ να μιλήσω kashan
Rimanayki
Rimanan
Rimananchis
Rimanayku
Rimanaykichis
Rimananku
(Επομένως, rimana σημαίνει «αυτό που πρέπει / μπορεί / είναι δυνατόν να ειπωθεί».)
Πάντως, είτε με κτητική αντωνυμία, είτε με το ρήμα kashan, το ουσιαστικό μετατρέπεται και πάλι σε ρήμα.
Έτσι, προσθέτοντας το μεσένθημα –ri- που δηλώνει ταχύτητα, το –ku- που δηλώνει συνειδητή πράξη και λειτουργεί ως αυτοπαθής αντωνυμία, και την κατάληξη –paq, που λειτουργεί ως πρόθεση και σημαίνει «για να», μπορούμε
να σχηματίσουμε τον τύπο:
Rimarinankupaq = για να μπορούν να μιλήσουν.
Άσκηση: Κλίνετε τα ρήματα takiy (τραγουδώ), llank’ay (δουλεύω), munay (αγαπώ), σε όλα τα πρόσωπα αυτού
του τύπου.
Η παθητική μετοχή Παρακειμένου (-sqa), μπορεί να λάβει ερμηνείες του παρόντος ή και του παρελθόντος, ή ακόμη και να χρησιμοποιηθεί ως αναφορική πρόταση:
Rimasqa = τα λεχθέντα / ομιλείται / έχει ειπωθεί.
Ο ομιλών σχηματίζεται με την κατάληξη –q:
Rimaq
Εκτός από γενική (του), η κατάληξη -q σχηματίζει επίθετο, που παίρνει θέση ουσιαστικού.
Και από εκεί προέρχεται η ονομασία της πρωτεύουσας του Περού Lima: Rimaq mayu = ο ομιλών ποταμός (του ποίου ο ήχος φέρει χρησμούς).
Η έννοια «ομιλών» δηλώνεται και με την ενεργητική μετοχή (-spa):
Rimaspa
η οποία μεταφράζεται και ως «μιλώντας».
Άσκηση: Σχηματίστε τις 2 μετοχές και το ουσιαστικό/επίθετο των ρημάτων της προηγούμενης άσκησης.
Κλίση παθητικής μετοχής:
(Όταν η παθητική μετοχή λαμβάνει κτητικές καταλήξεις, συντάσσεται με αιτιατική, ως άμεσο αντικείμενο:
Rismasqayta uyariwaychis. = Ακούστε τα λεγόμενά μου.)
Rimasqay = τα λεγόμενά μου
Rimasqayki
Rimasqan
Rimasqanchis
Rimasqayku
Rimasqaykichis
Rimasqanku
Κλίση ενεργητικής μετοχής ενεστώτα:
Το «γερούνδιο» -spa (βλ. μάθ. 10), μπορεί επίσης να κλιθεί με τις καταλήξεις που δηλώνουν κτητικά, και να λάβει την έννοια του προσώπου που ενεργεί την πράξη:
Rimaspay = μιλώντας εγώ
Rimaspayki
Rimaspan
Rimaspanchis
Rimaspayku
Rimaspaykichis
Rimaspanku
Άσκηση: Κλίνετε τα ρήματα της προηγούμενης άσκησης στην ενεργητική μετοχή.
Ο Demetrio Tupaq Yupanki, μεγάλος δάσκαλος της γλώσσας Ρουνασίμι Κέτσουα των Ίνκας, είχε πει στη δεκαετία του 1950:
«Συνήθως απαιτούμε να λειτουργούν όλες οι γλώσσες του κόσμου σύμφωνα με τους κανόνες της δικής μας, χωρίς να δείχνουμε κανέναν σεβασμό στη διαφορετική σκέψη και έκφραση ιδεών των πολιτισμών του κόσμου.»
Μικροί διάλογοι:
Imatataq ruwankirí. = Τι κάνεις ; (όχι χαιρετισμός) / Τι φτιάχνεις;
P’achakuna, wilq’uy, illa (umiña), raq’chi (k’akra), kuchuy (ch’iquy), siq’inchay, llusiy –tan ruwashani. =
Φτιάχνω ρούχα, κεντήματα, κοσμήματα, κεραμικά, γλυπτά, σχέδια, ζωγραφική.