ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ
Αυτός ο ρηματικός τύπος αναφέρεται από τον D. T. Yupanki ως Pluscuamperfecto, δηλαδή Υπερσυντέλικος. Η δομή του, όμως, με την μετοχή παρακειμένου και την κατάληξη που προέρχεται από το ρήμα kani (είμαι) στον Ενεστώτα, παραπέμπει σε Παρακείμενο. Είναι, εν τέλει, μία σύνθετη μορφή του παρελθόντος, η οποία εκφράζει οτι μία πράξη έγινε πρίν από ένα (άλλο) χρονικό διάστημα και το αποτέλεσμά της είναι πλέον εμφανές. Σε γλώσσες, όπως η γερμανική, σύνθετοι χρόνοι, όπως ο Παρακείμενος (Perfekt), μπορούν να πάρουν θέση Αορίστου: Ich habe gesprochen = έχω μιλήσει / μίλησα. Σε άλλες γλώσσες, όπως π.χ. στα Ρώσικα, δεν υπάρχουν σύνθετοι, περιφραστικοί χρόνοι.
Ο ρηματικός τύπος rimasqa kani σημαίνει έχω μιλήσει, και έχει θέση Παρακειμένου.
Rimasqani = είχα / έχω μιλήσει
Rimasqanki
Rimasqa
Rimasqanchis (συνολικό)
Rimasqayku (μεριστικό)
Rimasqankichis
Rimasqanku
To –wa- δείχνει πράξη δείχνει πράξη που κάνει κάποιος για εμένα:
Rimawasqanki εσύ είχες / έχεις μιλήσει σε εμένα (μου μίλησες)
Rimawasqa αυτός, -ή μου είχε / έχει μιλήσει
Rimawasqankichis εσείς μου είχατε / έχετε μιλήσει
Rimawasqaku αυτοί, -ές μου είχαν / έχουν μιλήσει
Και στον πληθυντικό δείχνει πράξη που κάνει κάποιος για εμάς:
Rimawasqankiku εσύ είχες / έχεις μιλήσει σε εμάς (μας είχες / έχεις μιλήσει) (μεριστικό)
Rimawasqaku αυτός, ή μας είχε, έχει μιλήσει (μεριστικό)
Rimawasqankichis εσείς μας είχατε / έχετε μιλήσει (μεριστικό)
Rimawasqanchis αυτοί, -ές μας είχαν / έχουν μιλήσει (συνολικό)
Αντίθετα, τα ακόλουθα δηλώνουν πράξη που κάνει κάποιος σε εσένα:
Rimasqayki εγώ είχα / έχω μιλήσει σε εσένα (σου μίλησα)
Rimasqasunki αυτός σου είχε / έχει μιλήσει
Rimasqaykiku εμείς σου είχαμε / έχουμε μιλήσει (μεριστικό)
Rimasqasunkiku αυτοί, -ές σου είχαν / έχουν μιλήσει
Και στον πληθυντικό (σε εσάς):
Rimasqaykichis εγώ είχα / έχω μιλήσει σε εσάς (σας είχα / έχω μιλήσει)
Rimasqasunkichis αυτός σας είχε / έχει μιλήσει
Rimasqaykiku εμείς σας είχαμε / έχουμε μιλήσει (μεριστικό)
Rimasqasunkichis αυτοί σας είχαν / έχουν μιλήσει
Επομένως, συνοπτικά υπάρχουν οι τύποι:
Εγώ, αυτός, εμείς, αυτοί σε εσένα & σε εσάς,
Εσύ, αυτός, εσείς, αυτοί σε εμένα & σε εμάς.
(Τα εμείς & εμάς διακρίνονται σε σύνολα & μέρη συνόλων = μεριστικά.)
Άσκηση: Κλίνετε στον Υπερσυντέλικο τα ακόλουθα ρήματα: reqsiy (γνωρίζω), rikuy (βλέπω), munay (αγαπώ), tupay (συναντώ), qati(ku)y (ακολουθώ), tapuy (ρωτώ), qhaway (κοιτάζω).
Μικροί διάλογοι:
Ñan riqsichiqta munani = Χρειάζομαι κάποιον να μου δείξει το δρόμο.
Pusawankimanchu. = Θα μου δείξεις το δρόμο;
Maykamataq purinchisman. = Πόσο μακριά είναι;
Soroqcheyoq kani = Έχω τη νόσο του υψομέτρου.
Mana samayniyoq = Δεν μπορώ να αναπνεύσω.
Uma muyuy = Ζαλίζομαι.
Sayk’uy = Αισθάνομαι κούραση, εξάντληση.
Uma nanay = Πονάει το κεφάλι μου.
Yuyay pantay = Έχω απώλεια μνήμης.
Millanayay = Έχω ναυτία.
Λεξιλόγιο:
Nanay = πόνος
Yawar = αίμα
Qhasqo στήθος
Rupha = πυρετός
Suphu = μαλλιά
Hampiy = θεραπεύω
Qhali kay = υγεία
K’iri = τραύμα
Simi = στόμα
Hampi = φάρμακο
Kunka = αυχένας
Llakhi = ασθενής
Onqoy = αρρωσταίνω
Kiru = δόντι
Maki = Χέρι
Chaki = Πόδι
Ñawi = Μάτι
Αυτός ο ρηματικός τύπος αναφέρεται από τον D. T. Yupanki ως Pluscuamperfecto, δηλαδή Υπερσυντέλικος. Η δομή του, όμως, με την μετοχή παρακειμένου και την κατάληξη που προέρχεται από το ρήμα kani (είμαι) στον Ενεστώτα, παραπέμπει σε Παρακείμενο. Είναι, εν τέλει, μία σύνθετη μορφή του παρελθόντος, η οποία εκφράζει οτι μία πράξη έγινε πρίν από ένα (άλλο) χρονικό διάστημα και το αποτέλεσμά της είναι πλέον εμφανές. Σε γλώσσες, όπως η γερμανική, σύνθετοι χρόνοι, όπως ο Παρακείμενος (Perfekt), μπορούν να πάρουν θέση Αορίστου: Ich habe gesprochen = έχω μιλήσει / μίλησα. Σε άλλες γλώσσες, όπως π.χ. στα Ρώσικα, δεν υπάρχουν σύνθετοι, περιφραστικοί χρόνοι.
Ο ρηματικός τύπος rimasqa kani σημαίνει έχω μιλήσει, και έχει θέση Παρακειμένου.
Rimasqani = είχα / έχω μιλήσει
Rimasqanki
Rimasqa
Rimasqanchis (συνολικό)
Rimasqayku (μεριστικό)
Rimasqankichis
Rimasqanku
To –wa- δείχνει πράξη δείχνει πράξη που κάνει κάποιος για εμένα:
Rimawasqanki εσύ είχες / έχεις μιλήσει σε εμένα (μου μίλησες)
Rimawasqa αυτός, -ή μου είχε / έχει μιλήσει
Rimawasqankichis εσείς μου είχατε / έχετε μιλήσει
Rimawasqaku αυτοί, -ές μου είχαν / έχουν μιλήσει
Και στον πληθυντικό δείχνει πράξη που κάνει κάποιος για εμάς:
Rimawasqankiku εσύ είχες / έχεις μιλήσει σε εμάς (μας είχες / έχεις μιλήσει) (μεριστικό)
Rimawasqaku αυτός, ή μας είχε, έχει μιλήσει (μεριστικό)
Rimawasqankichis εσείς μας είχατε / έχετε μιλήσει (μεριστικό)
Rimawasqanchis αυτοί, -ές μας είχαν / έχουν μιλήσει (συνολικό)
Αντίθετα, τα ακόλουθα δηλώνουν πράξη που κάνει κάποιος σε εσένα:
Rimasqayki εγώ είχα / έχω μιλήσει σε εσένα (σου μίλησα)
Rimasqasunki αυτός σου είχε / έχει μιλήσει
Rimasqaykiku εμείς σου είχαμε / έχουμε μιλήσει (μεριστικό)
Rimasqasunkiku αυτοί, -ές σου είχαν / έχουν μιλήσει
Και στον πληθυντικό (σε εσάς):
Rimasqaykichis εγώ είχα / έχω μιλήσει σε εσάς (σας είχα / έχω μιλήσει)
Rimasqasunkichis αυτός σας είχε / έχει μιλήσει
Rimasqaykiku εμείς σας είχαμε / έχουμε μιλήσει (μεριστικό)
Rimasqasunkichis αυτοί σας είχαν / έχουν μιλήσει
Επομένως, συνοπτικά υπάρχουν οι τύποι:
Εγώ, αυτός, εμείς, αυτοί σε εσένα & σε εσάς,
Εσύ, αυτός, εσείς, αυτοί σε εμένα & σε εμάς.
(Τα εμείς & εμάς διακρίνονται σε σύνολα & μέρη συνόλων = μεριστικά.)
Άσκηση: Κλίνετε στον Υπερσυντέλικο τα ακόλουθα ρήματα: reqsiy (γνωρίζω), rikuy (βλέπω), munay (αγαπώ), tupay (συναντώ), qati(ku)y (ακολουθώ), tapuy (ρωτώ), qhaway (κοιτάζω).
Μικροί διάλογοι:
Ñan riqsichiqta munani = Χρειάζομαι κάποιον να μου δείξει το δρόμο.
Pusawankimanchu. = Θα μου δείξεις το δρόμο;
Maykamataq purinchisman. = Πόσο μακριά είναι;
Soroqcheyoq kani = Έχω τη νόσο του υψομέτρου.
Mana samayniyoq = Δεν μπορώ να αναπνεύσω.
Uma muyuy = Ζαλίζομαι.
Sayk’uy = Αισθάνομαι κούραση, εξάντληση.
Uma nanay = Πονάει το κεφάλι μου.
Yuyay pantay = Έχω απώλεια μνήμης.
Millanayay = Έχω ναυτία.
Λεξιλόγιο:
Nanay = πόνος
Yawar = αίμα
Qhasqo στήθος
Rupha = πυρετός
Suphu = μαλλιά
Hampiy = θεραπεύω
Qhali kay = υγεία
K’iri = τραύμα
Simi = στόμα
Hampi = φάρμακο
Kunka = αυχένας
Llakhi = ασθενής
Onqoy = αρρωσταίνω
Kiru = δόντι
Maki = Χέρι
Chaki = Πόδι
Ñawi = Μάτι