ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ: ΟΛΟΣ, -Η, -Ο / ΟΛΟΚΛΗΡΟΣ, -Η, -Ο / ΤΑ ΠΑΝΤΑ / ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ
-ntin: Προκειμένου να γίνει κατανοητή αυτή η έννοια της ολότητας, πρέπει να μελετήσουμε το ακόλουθο ποίημα:
Kikin wañuy ichhunantin,
hinantin orqo hinantin
sayarinman awqa wasi,
chaypachapis sayariymanmi,
paykunawan churakuspa.
Ακόμη κι αν ο ίδιος ο θάνατος
<μεταμορφωμένος σε δρεπάνι>,
ακόμη κι αν όλοι οι θεοί μαζί
σαν εχθρικό φρούριο <εναντίον μου> ορθώνονταν,
έτσι κι εγώ γρήγορα θα ξεσηκωνόμουν
κι ενάντια σ’ αυτούς τη βούλησή μου θ’ αντιπαρέθετα.
Ο στίχος «hinantin orqo hinantin / ακόμη κι αν όλοι οι θεοί μαζί», συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σημαντικότερους της ποίησης των Άνδεων.
Η λέξη orqo σημαίνει βουνό. Τα βουνά, όμως, είχαν (και συνεχίζουν να έχουν) για τους ιθαγενείς θεία υπόσταση, δεδομένου ότι ο άνθρωπος θεοποιεί τη φύση. Έτσι, η στροφή συνεχίζει με τον στίχο: «sayarinman awqa wasi / σαν εχθρικό φρούριο <εναντίον μου> ορθώνονταν», που παρομοιάζει τα θεϊκά βουνά -τα Apu[kuna] των Άνδεων- με awqa wasi, δηλαδή “των πολεμιστών σπίτι” –επομένως φρούριο. Είναι όμορφη αυτή η παρομοίωση των δυσχερειών της ειμαρμένης με θεϊκό όρος που υψώνεται σαν κάστρο. Η λέξη hinantin, που σχηματίζεται από τον τριπλό συνδυασμό ενός λεξήματος, ενός φωνήματος και ενός εξαρτημένου γραμματικού μορφήματος[1], και αποτελείται από το προσωδιακό hina = “ως, σαν” –που μπορεί να θεωρηθεί και λέξημα-, το εγκλητικό, βεβαιωτικό –n- = “είναι”, που ως φώνημα μπορεί να πάρει και τη μορφή –mi, και το επιρρηματκό μόρφημα –ntin = “συνολικά”, εκφράζει μία ολότητα φυσική, ένα γεωγραφικό σύνολο. Δημιουργεί μία σκηνή παρόμοια με τη θέα από μία κορυφή των Άνδεων, απ΄ όπου διακρίνονται αλυσιδωτά και μερικώς επικαλυπτόμενα μεταξύ τους όλα τα γύρω βουνά.
Στη λέξη panaturantin, εκφράζει την αδελφοποίηση, είτε συγγενών, είτε ομοεθνών, ή και ομοϊδεατών.
Tukuy: Θεωρείται επίρρημα και σημαίνει: τα πάντα. Ως ρήμα, παίρνει τις έννοιες: ολοκληρώνω, τελειώνω.
Tukuywanmi phiñasqa kashani. = Είμαι πικραμένος με τους πάντες και τα πάντα.
Llapa, llipi, lluy, lliw = Αναφέρεται στα επιμέρους στοιχεία που αποτελούν το σύνολο.
Llapa runan = Ο κάθε ένας άνθρωπος, άντρας ή γυναίκα.
Sapa: Λειτουργεί ως επίθετο και σημαίνει: όλοι.
Sapa paqarin yuyarispa kani. = Κάθε πρωινό σε σκέφτομαι.
Όταν, όμως, ακολουθεί ουσιαστικό, παίρνει θέση υπερθετικού βαθμού.
Uma sapa = Κεφάλας (απαξιωτικό).
Σημαίνει, επίσης: μόνος.
Sapakalla kani. = Ολομόναχος είμαι.
Imaymana: Εκφράζει τη σύνθεση.
Qanmantaqa imaymanatan yachani. = Γνωρίζω τα πάντα για σένα.
Ima: Ισοδυναμεί με το: κλπ, προκειμένου να αποφευχθεί η λεπτομερής απαρίθμηση.
Kankata, karachita, chuñuta mikhuyta iman. Ψητό κρέας, ψάρι, πατάτες κλπ, τρώω.
-kama: από την έννοια: έως / μέχρι, δηλώνει και την αποκλειστικότητα.
Qharikamachu chaypi kawsankichis. = Άντρες μόνο ζείτε εκεί;
Μικροί διάλογοι:
Maynintan Qosqoman rinchis. = Πώς πάει κανείς στο Κούσκο;
Maymantataq hamurqanki. = Από πού είσαι;
Hayk’a p’unchaypitaq chayarqamunki. = Πόσο χρόνο σου πήρε να έρθεις;
Maypitaq kashan lliwmanta aswan sispa llaqtaqa. = Πού είναι το κοντινότερο χωριό (απ' όλα);
Chinkasqan purishani = Έχω χαθεί.
[1] Σωτηρίου, Δημήτρης: Λεξικό όρων γλωσσολογίας, τόμ. Β΄, Εκδ. Καστανιώτη, 2η έκδ. 1994, σσ.: 47-49 (αποσπασματικά):
Η σύγχρονη γλωσσολογία διαπίστωσε ότι η λέξη δεν αποτελεί με απόλυτη συνέπεια την ελάχιστη μονάδα της γλώσσας και επιπλέον παρουσιάζει δυσκολίες στην ταξινόμηση. […] Μία νέα μονάδα, το μόρφημα, αποτελεί το μικρότερο στοιχείο του μορφολογικού επιπέδου, δηλ. του επιπέδου άρθρωσης πρώτου βαθμού, που έχει μία σημασία και μία φωνητική μορφή. […] Τα άρθρα, οι ρίζες, οι καταλήξεις, οι ρηματικές αυξήσεις, τα προσφύματα, οι προθέσεις, κ.α., συνιστούν μορφήματα. Το μόρφημα δείχνει τη λειτουργία και τη συμμετοχή της λέξης στην παραδειγματική ένταξη, ενώ από τη συνταγματική άποψη αποτελεί την ελάχιστη μονάδα της συντακτικής ανάλυσης. Βοηθάει στη μορφολογική ανάλυση και στη σύγκριση των τύπων γλώσσας (αναλυτική, συγκολλητική κλπ.), ενώ παράλληλα προσφέρει απλούστερα μοντέλα για τη γλώσσα. Γενικά, αποτελεί μονάδα με τρεις όψεις: 1) φωνητική μορφή, 2) σημασία, 3) συντακτικό ρόλο- και αναπτύσσει τη μορφολογική ανάλυση κατά τρεις διαστάσεις: 1) την ταυτοποίηση, 2) την ταξινόμηση, 3) την κατανομή των μορφημάτων.
Τα μορφήματα διαιρούνται: 1) στα λεξήματα, που έχουν λεξικογραφική αξία, συνιστούν τη ρίζα της λέξης και συναντώνται στο λεξικό, 2) στα γραμματικά μορφήματα, που έχουν γραμματική αξία και προσδιορίζουν τις γραμματικές κατηγορίες και την παραγωγή. Άλλη διαίρεσή τους είναι σε 1) εξαρτημένα και 2) ανεξάρτητα μορφήματα. […] Επιπλέον, για κάθε γλώσσα, ο κατάλογος των μορφημάτων είναι ανοικτός και η γλώσσα μπορεί να παράγει οσαδήποτε. […] Ανάμεσα στα γραμματικά μορφήματα και στα λεξήματα υπάρχουν διαφορές. Τα πρώτα έχουν περιορισμό στον αριθμό, ενώ τα λεξήματα είναι απεριόριστα. Οι λέξεις που σχηματίζονται από συνδυασμούς αυτών των δύο, είναι ομοίως απεριόριστες. […]
Τα γραμματικά μορφήματα συνιστούν ενδιάμεσο επίπεδο οργάνωσης. […]
Η μικρότερη μονάδα σημαινόντων στο επίπεδο άρθρωσης δεύτερου βαθμού, δηλ. το μικρότερο φωνητικό στοιχείο της γλώσσας ονομάζεται φώνημα. Το ίδιο το φώνημα δεν είναι φορέας σημασίας, η μεταβολή του όμως προκαλεί μεταβολή της σημασίας: «χέλι» / «χέρι». Είναι μονάδα ανάλυσης ψηφιακού κώδικα και το μελετάει η φωνολογία. […]
Τα μορφήματα κυρίως, μαζί με το κλειστό σύστημα φωνημάτων, προσφέρουν τη δομικοσυστηματική συνοχή στη γλώσσα. […]
Στην τουρκική, τα λεξήματα και τα γραμματικά μορφήματα μπορούν να αλλάζουν μεταξύ τους θέση, ενώ στην κινεζική είναι χωριστές λέξεις. […]
Κατά τον Bloomfield, τα εξαρτημένα μορφήματα δεν συναντώνται ποτέ μόνα τους, και χαρακτηρίζονται ως μορφήματα της λέξης, σε αντίθεση με τα αναξάρτητα, που χαρακτηρίζονται ως μορφήματα της πρότασης. […]
-ntin: Προκειμένου να γίνει κατανοητή αυτή η έννοια της ολότητας, πρέπει να μελετήσουμε το ακόλουθο ποίημα:
Kikin wañuy ichhunantin,
hinantin orqo hinantin
sayarinman awqa wasi,
chaypachapis sayariymanmi,
paykunawan churakuspa.
Ακόμη κι αν ο ίδιος ο θάνατος
<μεταμορφωμένος σε δρεπάνι>,
ακόμη κι αν όλοι οι θεοί μαζί
σαν εχθρικό φρούριο <εναντίον μου> ορθώνονταν,
έτσι κι εγώ γρήγορα θα ξεσηκωνόμουν
κι ενάντια σ’ αυτούς τη βούλησή μου θ’ αντιπαρέθετα.
Ο στίχος «hinantin orqo hinantin / ακόμη κι αν όλοι οι θεοί μαζί», συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σημαντικότερους της ποίησης των Άνδεων.
Η λέξη orqo σημαίνει βουνό. Τα βουνά, όμως, είχαν (και συνεχίζουν να έχουν) για τους ιθαγενείς θεία υπόσταση, δεδομένου ότι ο άνθρωπος θεοποιεί τη φύση. Έτσι, η στροφή συνεχίζει με τον στίχο: «sayarinman awqa wasi / σαν εχθρικό φρούριο <εναντίον μου> ορθώνονταν», που παρομοιάζει τα θεϊκά βουνά -τα Apu[kuna] των Άνδεων- με awqa wasi, δηλαδή “των πολεμιστών σπίτι” –επομένως φρούριο. Είναι όμορφη αυτή η παρομοίωση των δυσχερειών της ειμαρμένης με θεϊκό όρος που υψώνεται σαν κάστρο. Η λέξη hinantin, που σχηματίζεται από τον τριπλό συνδυασμό ενός λεξήματος, ενός φωνήματος και ενός εξαρτημένου γραμματικού μορφήματος[1], και αποτελείται από το προσωδιακό hina = “ως, σαν” –που μπορεί να θεωρηθεί και λέξημα-, το εγκλητικό, βεβαιωτικό –n- = “είναι”, που ως φώνημα μπορεί να πάρει και τη μορφή –mi, και το επιρρηματκό μόρφημα –ntin = “συνολικά”, εκφράζει μία ολότητα φυσική, ένα γεωγραφικό σύνολο. Δημιουργεί μία σκηνή παρόμοια με τη θέα από μία κορυφή των Άνδεων, απ΄ όπου διακρίνονται αλυσιδωτά και μερικώς επικαλυπτόμενα μεταξύ τους όλα τα γύρω βουνά.
Στη λέξη panaturantin, εκφράζει την αδελφοποίηση, είτε συγγενών, είτε ομοεθνών, ή και ομοϊδεατών.
Tukuy: Θεωρείται επίρρημα και σημαίνει: τα πάντα. Ως ρήμα, παίρνει τις έννοιες: ολοκληρώνω, τελειώνω.
Tukuywanmi phiñasqa kashani. = Είμαι πικραμένος με τους πάντες και τα πάντα.
Llapa, llipi, lluy, lliw = Αναφέρεται στα επιμέρους στοιχεία που αποτελούν το σύνολο.
Llapa runan = Ο κάθε ένας άνθρωπος, άντρας ή γυναίκα.
Sapa: Λειτουργεί ως επίθετο και σημαίνει: όλοι.
Sapa paqarin yuyarispa kani. = Κάθε πρωινό σε σκέφτομαι.
Όταν, όμως, ακολουθεί ουσιαστικό, παίρνει θέση υπερθετικού βαθμού.
Uma sapa = Κεφάλας (απαξιωτικό).
Σημαίνει, επίσης: μόνος.
Sapakalla kani. = Ολομόναχος είμαι.
Imaymana: Εκφράζει τη σύνθεση.
Qanmantaqa imaymanatan yachani. = Γνωρίζω τα πάντα για σένα.
Ima: Ισοδυναμεί με το: κλπ, προκειμένου να αποφευχθεί η λεπτομερής απαρίθμηση.
Kankata, karachita, chuñuta mikhuyta iman. Ψητό κρέας, ψάρι, πατάτες κλπ, τρώω.
-kama: από την έννοια: έως / μέχρι, δηλώνει και την αποκλειστικότητα.
Qharikamachu chaypi kawsankichis. = Άντρες μόνο ζείτε εκεί;
Μικροί διάλογοι:
Maynintan Qosqoman rinchis. = Πώς πάει κανείς στο Κούσκο;
Maymantataq hamurqanki. = Από πού είσαι;
Hayk’a p’unchaypitaq chayarqamunki. = Πόσο χρόνο σου πήρε να έρθεις;
Maypitaq kashan lliwmanta aswan sispa llaqtaqa. = Πού είναι το κοντινότερο χωριό (απ' όλα);
Chinkasqan purishani = Έχω χαθεί.
[1] Σωτηρίου, Δημήτρης: Λεξικό όρων γλωσσολογίας, τόμ. Β΄, Εκδ. Καστανιώτη, 2η έκδ. 1994, σσ.: 47-49 (αποσπασματικά):
Η σύγχρονη γλωσσολογία διαπίστωσε ότι η λέξη δεν αποτελεί με απόλυτη συνέπεια την ελάχιστη μονάδα της γλώσσας και επιπλέον παρουσιάζει δυσκολίες στην ταξινόμηση. […] Μία νέα μονάδα, το μόρφημα, αποτελεί το μικρότερο στοιχείο του μορφολογικού επιπέδου, δηλ. του επιπέδου άρθρωσης πρώτου βαθμού, που έχει μία σημασία και μία φωνητική μορφή. […] Τα άρθρα, οι ρίζες, οι καταλήξεις, οι ρηματικές αυξήσεις, τα προσφύματα, οι προθέσεις, κ.α., συνιστούν μορφήματα. Το μόρφημα δείχνει τη λειτουργία και τη συμμετοχή της λέξης στην παραδειγματική ένταξη, ενώ από τη συνταγματική άποψη αποτελεί την ελάχιστη μονάδα της συντακτικής ανάλυσης. Βοηθάει στη μορφολογική ανάλυση και στη σύγκριση των τύπων γλώσσας (αναλυτική, συγκολλητική κλπ.), ενώ παράλληλα προσφέρει απλούστερα μοντέλα για τη γλώσσα. Γενικά, αποτελεί μονάδα με τρεις όψεις: 1) φωνητική μορφή, 2) σημασία, 3) συντακτικό ρόλο- και αναπτύσσει τη μορφολογική ανάλυση κατά τρεις διαστάσεις: 1) την ταυτοποίηση, 2) την ταξινόμηση, 3) την κατανομή των μορφημάτων.
Τα μορφήματα διαιρούνται: 1) στα λεξήματα, που έχουν λεξικογραφική αξία, συνιστούν τη ρίζα της λέξης και συναντώνται στο λεξικό, 2) στα γραμματικά μορφήματα, που έχουν γραμματική αξία και προσδιορίζουν τις γραμματικές κατηγορίες και την παραγωγή. Άλλη διαίρεσή τους είναι σε 1) εξαρτημένα και 2) ανεξάρτητα μορφήματα. […] Επιπλέον, για κάθε γλώσσα, ο κατάλογος των μορφημάτων είναι ανοικτός και η γλώσσα μπορεί να παράγει οσαδήποτε. […] Ανάμεσα στα γραμματικά μορφήματα και στα λεξήματα υπάρχουν διαφορές. Τα πρώτα έχουν περιορισμό στον αριθμό, ενώ τα λεξήματα είναι απεριόριστα. Οι λέξεις που σχηματίζονται από συνδυασμούς αυτών των δύο, είναι ομοίως απεριόριστες. […]
Τα γραμματικά μορφήματα συνιστούν ενδιάμεσο επίπεδο οργάνωσης. […]
Η μικρότερη μονάδα σημαινόντων στο επίπεδο άρθρωσης δεύτερου βαθμού, δηλ. το μικρότερο φωνητικό στοιχείο της γλώσσας ονομάζεται φώνημα. Το ίδιο το φώνημα δεν είναι φορέας σημασίας, η μεταβολή του όμως προκαλεί μεταβολή της σημασίας: «χέλι» / «χέρι». Είναι μονάδα ανάλυσης ψηφιακού κώδικα και το μελετάει η φωνολογία. […]
Τα μορφήματα κυρίως, μαζί με το κλειστό σύστημα φωνημάτων, προσφέρουν τη δομικοσυστηματική συνοχή στη γλώσσα. […]
Στην τουρκική, τα λεξήματα και τα γραμματικά μορφήματα μπορούν να αλλάζουν μεταξύ τους θέση, ενώ στην κινεζική είναι χωριστές λέξεις. […]
Κατά τον Bloomfield, τα εξαρτημένα μορφήματα δεν συναντώνται ποτέ μόνα τους, και χαρακτηρίζονται ως μορφήματα της λέξης, σε αντίθεση με τα αναξάρτητα, που χαρακτηρίζονται ως μορφήματα της πρότασης. […]