ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ, ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ ΑΠΛΟΣ & ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ, ΘΕΤΙΚΟΣ & ΑΡΝΗΤΙΚΟΣ, ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ, ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ
Προσωπικές αντωνυμίες:
noqa, noca, ñuqa, nuja = εγώ
qan = εσύ
pay = αυτός, -ή, -ό
noqanchis = εμείς (περιλαμβάνει όλους)
noqayku = εμείς (περιλαμβάνει μέρος του συνόλου)
qankuna = εσείς (πολλοί, όχι ευγένεια)
paykuna = αυτοί, -ές, ά (Η κατάληξη -kuna δηλώνει πληθυντικό επίσης των ουσιαστικών & επιθέτων.)
Ρήματα: Απλός Ενεστώτας
rima = αποτελεί το "θέμα" του ρήματος "μιλώ"
rimay = απαρέμφατο (ομιλείν)
rimani = μιλάω
rimanki = μιλάς
riman = μιλάει
rimanchis μιλάμε (όλοι)
rimayku = μιλάμε (μερικοί)
rimankichis μιλάτε (όχι ευγένεια) (-ik)
rimanku μιλούν
Οι καταλήξεις -ni, -nki, -n, -nchis, -yku, -nkichis, -nku ισχύουν για όλα τα ρήματα.
Άσκηση: Κλίνετε τα ρήματα: riy (πηγαίνω), llank' ay (δουλεύω), ruway (κάνω), tiyay (κάθομαι, μένω).
Ενστώτας διαρκείας (πράξη που πραγματοποιείται τη στιγμή που την περιγράφουμε).
Ανάμεσα στο θέμα και στην κατάληξη μπαίνει η συλλαβή -sha-:
rimashani = (αγγλικά: I am speaking, ισπανικά: estoy hablando)
rimashanki
rimashan
rimashanchis
rimashayku
rimashankichis
rimashanku
Άσκηση: Κλίνετε τα προηγούμενα ρήματα σε αυτόν τον χρόνο.
Άρνηση:
Και οι δύο αυτοί χρόνοι έχουν έναν κοινό αρνητικό τύπο, ο οποίος σχηματίζεται από τη λέξη manan και από την κατάληξη -chu. Οι ιθαγενείς των Άνδεων πιστεύουν οτι η μη ύπαρξη πράξης δεν αποτελεί πραγματικότητα, επομένως δεν δηλώνεται σε παροντικό χρόνο. Επομένως, η συλλαβή -sha- χάνεται:
manan rimanichu
manan rimankichu
manan rimanchu
manan rimanchischu
manan rimaykuchu
manan rimankichischu
manan rimankuchu
Άσκηση: Κλίνετε τα προηγούμενα ρήματα σε αυτόν τον τύπο.
Το ρήμα "είμαι" εμφανίζεται με 2 τρόπους:
noqa kani = εγώ είμαι = αντίστοιχο του αγγλικού: I am
qan kanki = εσύ είσαι = you are
στο 3. πρόσωπο, όμως, δηλώνεται με την κατάληξη -n (μετά από φωνήεν) και -mi (μετά από σύμφωνο):
allin = είναι καλό
sumaqmi = είναι ωραίο
Και στις προσωπικές αντωνυμίες:
noqa kani = noqan = εγώ είμαι = αντίστοιχο του αγγλικού: I'm
qan kanki = qanmi = εσύ είσαι = you're
pay --- = paymi = αυτός, ή είναι = he's
Σε αυτό το σημείο υπογραμμίζουμε οτι ο ρηματικός τύπος kan (3ο. πρόσωπο ενικού οριστικής του ρήματος είναι) δεν χρησιμοποιείται καθόλου. Στη θέση του σημειώνεται το τελικό -n ή -mi, ανάλογα με την κατάληξη του ουσιαστικού: όχι: kay wasi kan, αλλά: kay wasin, ή kaymi wasi = αυτό σπίτι είναι, ή αυτό είναι σπίτι.
Ο ρηματικός τύπος του "είμαι" kan (3ο πρόσωπο ενικού ενεστώτα οριστικής) σημαίνει: υπάρχει.
Iman kay. = Τι υπάρχει;
Οι καταλήξεις -n και -mi, που δηλώνουν την ύπαρξη του ρήματος "είναι", λειτουργούν και ως επιβεβαιωτικά μόρια σε προτάσεις που απαντούν σε προηγούμενες ερωτηματικές, αλλά και ως εγκλητικά, και συντάσσονται με ουσιαστικά, επίθετα και επιρρήματα. Αντικαθιστώνται από το μόριο -táq. Και τα τρία θεωρούνται συντακτική ως κατηγορούμενο, και δεν συντάσσονται με Αιτιατική.
Pankaritan sutiyqa = Pankaritatáq sutiyqá.
Qanmi kanki allin runa. (Όχ: allinta, ούτε: runata) [Allin runa kanki, allin ima.]
Η συλλαβή -chu δηλώνει επίσης ερώτηση:
rimankichu (μιλάς;)
και το ερωτηματικό δεν γράφεται.
Παραδειγματικές φράσεις:
allichu = παρακαλώ
allillanchu = είσαι καλά;
allillanmi = είμαι καλά
allin runa kanki = είσαι καλός άνθρωπος
Άσκηση: Κάντε ερωτήσεις με τα 4 προηγούμενα ρήματα και χρησιμοποιείστε τα επίθετα & ουσιαστικά sumaq (ωραίος, -α, -ο), llaqta (πόλη, χωριό, πατρίδα), suni (ψηλός, -η, -ο), orqo (βουνό).
Προθέσεις:
(Συντάσσονται ως καταλήξεις ουσιαστικών ή επιθέτων.)
-pi = σε, στον, στην, στο (δηλώνει στάση)
-wan = με
-ta = τον, την, το (δηλώνει άμεσο αντικείμενο στην αιτιατική)
-man = προς (δηλώνει κίνηση)
-manta = από
Tawantinsuyumanta = από την Αυτοκρατορία των Ίνκας
Qosqoman = προς το Cuzco (πρωτεύουσα των Ίνκας)
Qh'ollasuyuta = (προς)την Βολιβία
Qhechuawan = με τη φυλή των Κέτσουα
Chuqiapumarkapi = (μέσα) στην La Paz (πρωτεύουσα Βολιβίας)
Ερώτηση, κατάφαση, άρνηση:
Marineratachu takishanki. = Τραγουδάς "Μαρινέρα"; (=Περουβιανός χορός με ισπανικές επιρροές)
Arí, marineratan takishani. = Ναί, τραγουδάω Μαρινέρα.
Manan marineratachu takini. = Όχι, δεν τραγουδάω Μαρινέρα.
Άσκηση: Με τα ακόλουθα στοιχεία, δημιουργήστε ερωτηματικές, αρνητικές και καταφατικές προτάσεις:
tusuy (χορεύω), noqa, wayñu (είδος παραδοσιακής χορευτικής μουσικής), Qhochapanpa (όνομα πόλης της Βολιβίας), -nki, -ni, -n, -pi, -sha-, -ta, -chu, -wan, arí, mana, Pancarita (όνομα λουλουδιού και γυναικείο κύριο όνομα).
Βοηθητικά ρήματα: (Βλ. θεωρία στην εισαγωγική σελίδα αυτού του ιστότοπου.)
-ku- = με πλήρη συνείδηση και ασκώντας την πράξη ελεύθερα
-yku- = διπλωματική έκφραση τιμητικής προσοχής
-yu- = τελετουργική πράξη
-yukusayki = συνδυασμός των προηγούμενων με την έννοια: "εγώ σε εσένα".
Άσκηση: Δημιουργήστε ανάλογους τύπους με το ρήμα kawsay (ζω).
Μικροί διάλογοι:
Runasimita (-pi) rimankichu. = Μιλάς Κέτσουα;
Arí, pisillata rimanin. = Ναι, μιλάω λίγο.
Allillamanta rimaykunkimanchu. = Μπορείς να μιλάς πιο αργά;
Yapamanta chayta rimaykunkimanchu. = Μπορείς να το επαναλάβεις αυτό;
Allichu qilqay. = Παρακαλώ, γράψτε το!
Imaninchismi kayta runasimipi. = Πώς λέγεται αυτό στα Κέτσουα;
Ima ninanchismi ---. = Τι σημαίνει ---;
Allillanchu. / Imaynallan kashanki. = Είσαι καλά; / Πώς είσαι;
Allillanmi. Qanri. = Καλά είμαι. Κι εσύ;
Iman sutiyki. = Πώς λέγεσαι;
---n sutiy. = Λέγομαι ---
---wan riqsinakuychis. = Να σου συστήσω τον, την ---
Anchatan kusikuni riqsispayki. = Χαίρω πολύ.
Hayk'a watayoqmi kanki. = Πόσων ετών είσαι;
--- watayoqmi kani = Είμαι --- ετών. (Βλ. αριθμούς στο προηγούμενο μάθημα.)
Sumaq p'unchaw, riki. = Ωραία μέρα σήμερα, έτσι δεν είναι;
Anchata chirishan. = Πολύ κρύο κάνει.
Imataq kaypa sutin. = Πώς λέγεται αυτό;
Allichu, photota horqoykimanchu. = Παρακαλώ, μπορώ να σε βγάλω μία φωτογραφία;
Añañaw. Ima sumaq llaqta. = Πω πω! Τι ωραίο χωριό!
Ancha allinmi kaypi. = Είμαι (αισθάνομαι) καλά εδώ.
Hayk'aqkaman kaypi kanki. = Πόσον καιρό θα μείνεις εδώ;
--- p'unchay kaypi kasaq = --- μέρες θα μείνω.
Noqa Greciamantakani. = Είμαι από την Ελλάδα.
Noqa --- hotel ---pi tiyani. = Μένω στο ξενοδοχείο ---, στο χωριό ---
Manan tusuyta yachanichu. = Δεν ξέρω να χορεύω.
Manan allinchu. = Δεν αισθάνομαι καλά.
Chiriwashanmi, sayk'usqa, yarqawashanmi ch'akiwashanmi, puñuymi. = Κρυώνω, είμαι κουρασμένος, πεινάω,
διψάω και νυστάζω.
Anchatan llakipayki. = Μην ανησυχείς! (Λυπάμαι γι' αυτό.)
Προσωπικές αντωνυμίες:
noqa, noca, ñuqa, nuja = εγώ
qan = εσύ
pay = αυτός, -ή, -ό
noqanchis = εμείς (περιλαμβάνει όλους)
noqayku = εμείς (περιλαμβάνει μέρος του συνόλου)
qankuna = εσείς (πολλοί, όχι ευγένεια)
paykuna = αυτοί, -ές, ά (Η κατάληξη -kuna δηλώνει πληθυντικό επίσης των ουσιαστικών & επιθέτων.)
Ρήματα: Απλός Ενεστώτας
rima = αποτελεί το "θέμα" του ρήματος "μιλώ"
rimay = απαρέμφατο (ομιλείν)
rimani = μιλάω
rimanki = μιλάς
riman = μιλάει
rimanchis μιλάμε (όλοι)
rimayku = μιλάμε (μερικοί)
rimankichis μιλάτε (όχι ευγένεια) (-ik)
rimanku μιλούν
Οι καταλήξεις -ni, -nki, -n, -nchis, -yku, -nkichis, -nku ισχύουν για όλα τα ρήματα.
Άσκηση: Κλίνετε τα ρήματα: riy (πηγαίνω), llank' ay (δουλεύω), ruway (κάνω), tiyay (κάθομαι, μένω).
Ενστώτας διαρκείας (πράξη που πραγματοποιείται τη στιγμή που την περιγράφουμε).
Ανάμεσα στο θέμα και στην κατάληξη μπαίνει η συλλαβή -sha-:
rimashani = (αγγλικά: I am speaking, ισπανικά: estoy hablando)
rimashanki
rimashan
rimashanchis
rimashayku
rimashankichis
rimashanku
Άσκηση: Κλίνετε τα προηγούμενα ρήματα σε αυτόν τον χρόνο.
Άρνηση:
Και οι δύο αυτοί χρόνοι έχουν έναν κοινό αρνητικό τύπο, ο οποίος σχηματίζεται από τη λέξη manan και από την κατάληξη -chu. Οι ιθαγενείς των Άνδεων πιστεύουν οτι η μη ύπαρξη πράξης δεν αποτελεί πραγματικότητα, επομένως δεν δηλώνεται σε παροντικό χρόνο. Επομένως, η συλλαβή -sha- χάνεται:
manan rimanichu
manan rimankichu
manan rimanchu
manan rimanchischu
manan rimaykuchu
manan rimankichischu
manan rimankuchu
Άσκηση: Κλίνετε τα προηγούμενα ρήματα σε αυτόν τον τύπο.
Το ρήμα "είμαι" εμφανίζεται με 2 τρόπους:
noqa kani = εγώ είμαι = αντίστοιχο του αγγλικού: I am
qan kanki = εσύ είσαι = you are
στο 3. πρόσωπο, όμως, δηλώνεται με την κατάληξη -n (μετά από φωνήεν) και -mi (μετά από σύμφωνο):
allin = είναι καλό
sumaqmi = είναι ωραίο
Και στις προσωπικές αντωνυμίες:
noqa kani = noqan = εγώ είμαι = αντίστοιχο του αγγλικού: I'm
qan kanki = qanmi = εσύ είσαι = you're
pay --- = paymi = αυτός, ή είναι = he's
Σε αυτό το σημείο υπογραμμίζουμε οτι ο ρηματικός τύπος kan (3ο. πρόσωπο ενικού οριστικής του ρήματος είναι) δεν χρησιμοποιείται καθόλου. Στη θέση του σημειώνεται το τελικό -n ή -mi, ανάλογα με την κατάληξη του ουσιαστικού: όχι: kay wasi kan, αλλά: kay wasin, ή kaymi wasi = αυτό σπίτι είναι, ή αυτό είναι σπίτι.
Ο ρηματικός τύπος του "είμαι" kan (3ο πρόσωπο ενικού ενεστώτα οριστικής) σημαίνει: υπάρχει.
Iman kay. = Τι υπάρχει;
Οι καταλήξεις -n και -mi, που δηλώνουν την ύπαρξη του ρήματος "είναι", λειτουργούν και ως επιβεβαιωτικά μόρια σε προτάσεις που απαντούν σε προηγούμενες ερωτηματικές, αλλά και ως εγκλητικά, και συντάσσονται με ουσιαστικά, επίθετα και επιρρήματα. Αντικαθιστώνται από το μόριο -táq. Και τα τρία θεωρούνται συντακτική ως κατηγορούμενο, και δεν συντάσσονται με Αιτιατική.
Pankaritan sutiyqa = Pankaritatáq sutiyqá.
Qanmi kanki allin runa. (Όχ: allinta, ούτε: runata) [Allin runa kanki, allin ima.]
Η συλλαβή -chu δηλώνει επίσης ερώτηση:
rimankichu (μιλάς;)
και το ερωτηματικό δεν γράφεται.
Παραδειγματικές φράσεις:
allichu = παρακαλώ
allillanchu = είσαι καλά;
allillanmi = είμαι καλά
allin runa kanki = είσαι καλός άνθρωπος
Άσκηση: Κάντε ερωτήσεις με τα 4 προηγούμενα ρήματα και χρησιμοποιείστε τα επίθετα & ουσιαστικά sumaq (ωραίος, -α, -ο), llaqta (πόλη, χωριό, πατρίδα), suni (ψηλός, -η, -ο), orqo (βουνό).
Προθέσεις:
(Συντάσσονται ως καταλήξεις ουσιαστικών ή επιθέτων.)
-pi = σε, στον, στην, στο (δηλώνει στάση)
-wan = με
-ta = τον, την, το (δηλώνει άμεσο αντικείμενο στην αιτιατική)
-man = προς (δηλώνει κίνηση)
-manta = από
Tawantinsuyumanta = από την Αυτοκρατορία των Ίνκας
Qosqoman = προς το Cuzco (πρωτεύουσα των Ίνκας)
Qh'ollasuyuta = (προς)την Βολιβία
Qhechuawan = με τη φυλή των Κέτσουα
Chuqiapumarkapi = (μέσα) στην La Paz (πρωτεύουσα Βολιβίας)
Ερώτηση, κατάφαση, άρνηση:
Marineratachu takishanki. = Τραγουδάς "Μαρινέρα"; (=Περουβιανός χορός με ισπανικές επιρροές)
Arí, marineratan takishani. = Ναί, τραγουδάω Μαρινέρα.
Manan marineratachu takini. = Όχι, δεν τραγουδάω Μαρινέρα.
Άσκηση: Με τα ακόλουθα στοιχεία, δημιουργήστε ερωτηματικές, αρνητικές και καταφατικές προτάσεις:
tusuy (χορεύω), noqa, wayñu (είδος παραδοσιακής χορευτικής μουσικής), Qhochapanpa (όνομα πόλης της Βολιβίας), -nki, -ni, -n, -pi, -sha-, -ta, -chu, -wan, arí, mana, Pancarita (όνομα λουλουδιού και γυναικείο κύριο όνομα).
Βοηθητικά ρήματα: (Βλ. θεωρία στην εισαγωγική σελίδα αυτού του ιστότοπου.)
-ku- = με πλήρη συνείδηση και ασκώντας την πράξη ελεύθερα
-yku- = διπλωματική έκφραση τιμητικής προσοχής
-yu- = τελετουργική πράξη
-yukusayki = συνδυασμός των προηγούμενων με την έννοια: "εγώ σε εσένα".
Άσκηση: Δημιουργήστε ανάλογους τύπους με το ρήμα kawsay (ζω).
Μικροί διάλογοι:
Runasimita (-pi) rimankichu. = Μιλάς Κέτσουα;
Arí, pisillata rimanin. = Ναι, μιλάω λίγο.
Allillamanta rimaykunkimanchu. = Μπορείς να μιλάς πιο αργά;
Yapamanta chayta rimaykunkimanchu. = Μπορείς να το επαναλάβεις αυτό;
Allichu qilqay. = Παρακαλώ, γράψτε το!
Imaninchismi kayta runasimipi. = Πώς λέγεται αυτό στα Κέτσουα;
Ima ninanchismi ---. = Τι σημαίνει ---;
Allillanchu. / Imaynallan kashanki. = Είσαι καλά; / Πώς είσαι;
Allillanmi. Qanri. = Καλά είμαι. Κι εσύ;
Iman sutiyki. = Πώς λέγεσαι;
---n sutiy. = Λέγομαι ---
---wan riqsinakuychis. = Να σου συστήσω τον, την ---
Anchatan kusikuni riqsispayki. = Χαίρω πολύ.
Hayk'a watayoqmi kanki. = Πόσων ετών είσαι;
--- watayoqmi kani = Είμαι --- ετών. (Βλ. αριθμούς στο προηγούμενο μάθημα.)
Sumaq p'unchaw, riki. = Ωραία μέρα σήμερα, έτσι δεν είναι;
Anchata chirishan. = Πολύ κρύο κάνει.
Imataq kaypa sutin. = Πώς λέγεται αυτό;
Allichu, photota horqoykimanchu. = Παρακαλώ, μπορώ να σε βγάλω μία φωτογραφία;
Añañaw. Ima sumaq llaqta. = Πω πω! Τι ωραίο χωριό!
Ancha allinmi kaypi. = Είμαι (αισθάνομαι) καλά εδώ.
Hayk'aqkaman kaypi kanki. = Πόσον καιρό θα μείνεις εδώ;
--- p'unchay kaypi kasaq = --- μέρες θα μείνω.
Noqa Greciamantakani. = Είμαι από την Ελλάδα.
Noqa --- hotel ---pi tiyani. = Μένω στο ξενοδοχείο ---, στο χωριό ---
Manan tusuyta yachanichu. = Δεν ξέρω να χορεύω.
Manan allinchu. = Δεν αισθάνομαι καλά.
Chiriwashanmi, sayk'usqa, yarqawashanmi ch'akiwashanmi, puñuymi. = Κρυώνω, είμαι κουρασμένος, πεινάω,
διψάω και νυστάζω.
Anchatan llakipayki. = Μην ανησυχείς! (Λυπάμαι γι' αυτό.)