Η ΕΚΦΡΑΣΗ "ΕΧΩ" ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ
Το ρήμα kay κλίνεται:
kani
kanki
-n, / -mi
kanchis
kayku
kankichis
kanku
και σημαίνει: είμαι, υπάρχει και έχω. Εκφράζει πραγματικότητα και υπόσταση.
Η κλίση του υφίσταται σε όλους τους χρόνους και συντάσσεται με τα μεσενθήματα -pu, -mu & -ku, που εκφράζουν αντίστοιχα υποχρέωση, απόσταση και μέση διάθεση ή βούληση, όπως επίσης και με το βοηθητικό ρήμα -sha, που σχηματίζει τον ενεστώτα διαρκείας.
Ας μελετήσουμε τις ακόλουθες φράσεις:
Amarun Qosqopi. = Ο Αμάρου είναι στο Κούσκο.
Amarun kapun Qosqopi. = Ο Αμάρου βρίσκεται (από υποχρέωση) στο Κούσκο.
Pankaritan yachachiq. = Η Πανκαρίτα είναι δασκάλα.
Pankaritan kakun yachachiq. = Η Πανκαρίτα έχει επιλέξει την καριέρα της δασκάλας.
Kusi Qhoyllur kashan sutiyqa. = Προς το παρόν ονομάζομαι Κούσι Κόυλλιουρ, και θα μπορούσα να αλλάξω το όνομά μου.
Kanka kan. = Υπάρχει ψητό κρέας. (Ενώ, στην κλίση του, το ρήμα kay δεν εμφανίζει το 3ο πρόσωπο, kan, εδώ αυτό λειτουργεί ως απρόσωπη έκφραση: "υπάρχει".
Challwa karqan. = Υπήρχε ψάρι.
Kanqa unu. = Θα υπάρξει νερό.
Aycha kanchu. = Υπάρχει κρέας;
Arí, kanmi. = Ναί, υπάρχει.
Manan kanchu. = Δεν υπάρχει.
(Manachu = Έτσι δεν είναι;)
Η έκφραση "έχω", σχηματίζεται επίσης με την πρόθεση -yoq (=με) και με το βοηθητικό ρήμα kay:
T´antayoq kani. = Έχω ψωμί.
Warmiyoqchu kanki. / Warmiyoq kankichu. = Έχεις γυναίκα; (Είσαι παντρεμένος;)
Mana qhariyoqchu kani. = Δεν έχω άντρα. (Δεν είμαι παντρεμένη.)
Όμως, η έκφραση "έχω" μπορεί να σχηματιστεί και με τις καταλήξεις που δηλώνουν κτήση,
μαζί με τον άκλιτο τύπο kan:
p' achay kan = έχω ρούχα
p' achayki kan
p' achan kan
p' achanchis kan
p' achayku kan
p' achaykichis kan
p' achanku kan
Ας δούμε το επόμενο παράδειγμα:
Noqaq chichay kan. =Εγώ έχω ποτό από καλαμπόκι. (Εμού ποτό υφίσταται.)
Qanpa yakuyki kan. = Εσύ έχεις νερό.
Αυτοί οι ρηματικοί τύποι, μπορούν να αναπτυχθούν ως διαρκείας, ή και με μεσενθήματα υποχρέωσης, απόστασης
και μέσης διάθεσης ή βούλησης:
Noqayku llank´anayku. = Εμείς πρέπει να δουλέψουμε. (Έχουμε δουλειά.)
Pay llank´anapun. = Αυτός έχει την υποχρέωση να δουλέψει.
Qankuna llank´anashanku = Εσείς πρέπει τώρα να δουλέψετε. (Τώρα έχετε δουλειά.)
Noqanchis llank´anapushanchis. = Εμείς πρέπει τώρα να δουλέψουμε. (Έχουμε την υποχρέωση να δουλέψουμε τώρα.)
Piqpan qolqe kashan. = Ποιος έχει χρήματα;
Προσοχή: Δεν είναι σωστό να λέμε:
Amaru khuyay suti kan.
Αλλά:
Amaruq khuyay suti kan. = Ο Αμάρου έχει ένα ψευδώνυμο.
Μικροί διάλογοι:
Unqushanin. = Είμαι άρρωστος.
Reqsinakuqmasiypis unqushan. = Και ο φίλος μου επίσης είναι άρρωστος.
Manan allichu kashayku. = Δεν αισθανόμαστε καλά.
Mana kallpayoqmi kashani. = Αισθάνομαι αδύναμος.
Paqta hampiqqa kayman hamurquyman. = Μπορεί να έρθει εδώ ο γιατρός;
Chakiymi p´akirqun. = Έχω σπάσει το πόδι μου.
Maki(n) muquytan q´iwikurqun. = Έχει πάθει διάστρεμμα στο χέρι.
Millanayawashanmi. = Ζαλίζομαι.
Kaypi nanawashan. = Με πονάει εδώ.
Sinchirqushanin. = Αισθάνομαι χειρότερα.
Wikch´upakun. = Έχει κάνει εμετό.
Mach´aqway kanirquwan. = Με δάγκωσε φίδι.
Το ρήμα kay κλίνεται:
kani
kanki
-n, / -mi
kanchis
kayku
kankichis
kanku
και σημαίνει: είμαι, υπάρχει και έχω. Εκφράζει πραγματικότητα και υπόσταση.
Η κλίση του υφίσταται σε όλους τους χρόνους και συντάσσεται με τα μεσενθήματα -pu, -mu & -ku, που εκφράζουν αντίστοιχα υποχρέωση, απόσταση και μέση διάθεση ή βούληση, όπως επίσης και με το βοηθητικό ρήμα -sha, που σχηματίζει τον ενεστώτα διαρκείας.
Ας μελετήσουμε τις ακόλουθες φράσεις:
Amarun Qosqopi. = Ο Αμάρου είναι στο Κούσκο.
Amarun kapun Qosqopi. = Ο Αμάρου βρίσκεται (από υποχρέωση) στο Κούσκο.
Pankaritan yachachiq. = Η Πανκαρίτα είναι δασκάλα.
Pankaritan kakun yachachiq. = Η Πανκαρίτα έχει επιλέξει την καριέρα της δασκάλας.
Kusi Qhoyllur kashan sutiyqa. = Προς το παρόν ονομάζομαι Κούσι Κόυλλιουρ, και θα μπορούσα να αλλάξω το όνομά μου.
Kanka kan. = Υπάρχει ψητό κρέας. (Ενώ, στην κλίση του, το ρήμα kay δεν εμφανίζει το 3ο πρόσωπο, kan, εδώ αυτό λειτουργεί ως απρόσωπη έκφραση: "υπάρχει".
Challwa karqan. = Υπήρχε ψάρι.
Kanqa unu. = Θα υπάρξει νερό.
Aycha kanchu. = Υπάρχει κρέας;
Arí, kanmi. = Ναί, υπάρχει.
Manan kanchu. = Δεν υπάρχει.
(Manachu = Έτσι δεν είναι;)
Η έκφραση "έχω", σχηματίζεται επίσης με την πρόθεση -yoq (=με) και με το βοηθητικό ρήμα kay:
T´antayoq kani. = Έχω ψωμί.
Warmiyoqchu kanki. / Warmiyoq kankichu. = Έχεις γυναίκα; (Είσαι παντρεμένος;)
Mana qhariyoqchu kani. = Δεν έχω άντρα. (Δεν είμαι παντρεμένη.)
Όμως, η έκφραση "έχω" μπορεί να σχηματιστεί και με τις καταλήξεις που δηλώνουν κτήση,
μαζί με τον άκλιτο τύπο kan:
p' achay kan = έχω ρούχα
p' achayki kan
p' achan kan
p' achanchis kan
p' achayku kan
p' achaykichis kan
p' achanku kan
Ας δούμε το επόμενο παράδειγμα:
Noqaq chichay kan. =Εγώ έχω ποτό από καλαμπόκι. (Εμού ποτό υφίσταται.)
Qanpa yakuyki kan. = Εσύ έχεις νερό.
Αυτοί οι ρηματικοί τύποι, μπορούν να αναπτυχθούν ως διαρκείας, ή και με μεσενθήματα υποχρέωσης, απόστασης
και μέσης διάθεσης ή βούλησης:
Noqayku llank´anayku. = Εμείς πρέπει να δουλέψουμε. (Έχουμε δουλειά.)
Pay llank´anapun. = Αυτός έχει την υποχρέωση να δουλέψει.
Qankuna llank´anashanku = Εσείς πρέπει τώρα να δουλέψετε. (Τώρα έχετε δουλειά.)
Noqanchis llank´anapushanchis. = Εμείς πρέπει τώρα να δουλέψουμε. (Έχουμε την υποχρέωση να δουλέψουμε τώρα.)
Piqpan qolqe kashan. = Ποιος έχει χρήματα;
Προσοχή: Δεν είναι σωστό να λέμε:
Amaru khuyay suti kan.
Αλλά:
Amaruq khuyay suti kan. = Ο Αμάρου έχει ένα ψευδώνυμο.
Μικροί διάλογοι:
Unqushanin. = Είμαι άρρωστος.
Reqsinakuqmasiypis unqushan. = Και ο φίλος μου επίσης είναι άρρωστος.
Manan allichu kashayku. = Δεν αισθανόμαστε καλά.
Mana kallpayoqmi kashani. = Αισθάνομαι αδύναμος.
Paqta hampiqqa kayman hamurquyman. = Μπορεί να έρθει εδώ ο γιατρός;
Chakiymi p´akirqun. = Έχω σπάσει το πόδι μου.
Maki(n) muquytan q´iwikurqun. = Έχει πάθει διάστρεμμα στο χέρι.
Millanayawashanmi. = Ζαλίζομαι.
Kaypi nanawashan. = Με πονάει εδώ.
Sinchirqushanin. = Αισθάνομαι χειρότερα.
Wikch´upakun. = Έχει κάνει εμετό.
Mach´aqway kanirquwan. = Με δάγκωσε φίδι.