ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ V ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 66 ΜΟΡΙΩΝ:
Ama… -chu = αρνητικά μόρια προστακτικής (μην)
-cha = υποκοριστικό (-άκι) //
-chá = ίσως, ξαφνικά
-chayqa = εάν // επομένως
-chi = αιτιολογικό (λόγω)
-chu = ερωτηματικό & αρνητικό μόριο
-icha, -chá, -pachá = ίσως, πιθανώς, μάλλον // ξαφνικά
-kama = -pura = μόνο, αποκλειστικά
-ku = αυτοπαθές, δηλώνει θέληση & από κοινού πράξη
-kuna = δηλώνει πληθυντικό
-lla = υποκοριστικό (-άκι)
-má = θαυμαστικό, δηλώνει έκπληξη (Ω!)
-man = προς
Manan… -chu = αρνητικά μόρια οριστικής
-manta = από
-masi = ομοϊδεάτης, ομοεθνής, σύντροφος
-má = yá = εκφράζει έκπληξη
-mi = επιβεβαιωτικό, ισοδυναμεί με το βοηθητικό ρήμα «είμαι»
-mu = δηλώνει απόσταση
-n = επιβεβαιωτικό, ισοδυναμεί με το βοηθητικό ρήμα «είμαι».
Επίσης: κατάληξη ρήματος: -α, -ει. Και: κτητικό: του, της.
-na = δηλώνει υποτακτική έγκλιση και ουσιαστικοποιεί τα απαρέφατα
-naku = αλληλουχία, αλληλεπίδραση
-naya = δηλώνει όρεξη να τελεστεί μία πράξη: «θέλω»
-nchis = κατάληξη ρήματος: -με (συνολικό). Επίσης: κτητικό: μας
-ni = κατάληξη ρήματος: -ω. Επίσης προθέσεις: με, σε, δια μέσου
-nin / -nta = ένωση του –n, -ni με τα: -ta, -ri
Επίσης προθέσεις: με, σε, μέσω
-nki = κατάληξη ρήματος: -ας, -εις.
-nkichis = κατάληξη ρήματος: -τε
-nku = κατάληξη ρήματος: -αν(ε), -ουν. Επίσης: κτητικό: τους
-ntin = δηλώνει αλληλοεπικαλυπτόμενα σύνολα
-p = δηλώνει παράκληση ή υποχρέωση
-pa = κτητικό (του, της, των)
-pachá = ίσως // ξαφνικά
-paq = δηλώνει σκοπό, προορισμό (για)
-pas = επίσης
-pi = δηλώνει στάση σε τόπο (στον, στην, στο)
-pis = επίσης
-pu = δηλώνει παράκληση ή υποχρέωση
-pura = -kama = μόνο, αποκλειστικά
-q = κτητικό (του, της, των)
Επίσης παθητική μετοχή παρακειμένου ή επίθετο
-qa = δηλώνει υπόθεση (εάν)
-qpa = κτητικό (του, της, των)
-qti = αιτιολογικό: λόγω, εξ’ αιτίας, επειδή (qti+n+mi)
-ra, -ri, -ru = δηλώνει ταχύτητα
-raq = ακόμη (χρονικό)
-rayku = αιτιολογικό: λόγω, εξ’ αιτίας, επειδή
-ri = δηλώνει ταχύτητα // -rí = εμφατική ερώτηση
-ru = δηλώνει ταχύτητα
-s, -si = αναφορικό (= λένε ότι...)
-sha- = δηλώνει χρόνο διαρκείας
-si = αναφορικό
-spa = ενεργητική μετοχή ενεστώτα, γερούνδιο (spa+n+chaymi)
-sqa = παθητική μετοχή παρακειμένο
-ta = αιτιατική ([σ]τον, την, τους, τις)
-taq = και, ενώ
-taqmi = ενώ, εν τω μεταξύ
-táq… -rí = και ... (αόριστη έννοια)
-y = κατάληξη απαρεμφάτου. Επίσης: κτητικό (μου)
-yá = θαυμαστικό, δηλώνει έκπληξη (Ω!)
-yki = κτητικό (σου)
-ykichis = κτητικό (σας)
-yku = κτητικό (μας, μεριστικό)
-yu = δηλώνει τελετουργική ευγένεια
-yoq = ισοδυναμεί με το ρήμα «έχω» και με την πρόθεση: με
-wa = πράξη που κάνει κάποιος για κάποιον άλλον
-wan = με
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΩΝ & ΣΥΝΔΕΤΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ (= 63)
Amaraq = ακόμη όχι / δεν
Ancha = πολύ, πολλή, πολλοί
Aswan = ευτυχώς
Chay = αυτός, -ή, -ό
Chayman = στον, στην, στο
Chaymanta = από τον, από την, από το
Chaymantaña = ήδη, μετά
Chaymantataq = έπειτα, ύστερα
Chaymi = γι’ αυτό
Chhayna = έτσι
Chhaynaqa = τότε, λοιπόν
Chaypas = όμως, αλλά, παρ’ όλο ότι
Chayqa = άρα, επομένως
Chayraq = πρόσφατα
Chayraykun = γι’ αυτό
Chayrí = άρα, επομένως
Chayta = περίπου, κατά προσέγγιση
Chiqaq = σωστά
Haqiy = εκείνος, -η, ο
Hayk´a = πόσο;
Hayk´aq = πότε;
Hayk´aqkaman = από πότε;
Hina = έτσι
Hinaspa = κατ’ αυτόν τον τρόπο
Icha = ίσως // ή (διαζευκτικό)
Ichapa = αλλά
Ima = τι;
Imanaqtin = γιια ποιο λόγο;
Imaq = γιατί;
Imayna = πώς;
Kay = αυτός, -ή, -ό
Κayninpa = την προηγούμενη φορά
Kayninta = από εδώ
Kayqa = ορίστε!
Kuska = μαζί
Manan imatapis = τίποτα
Manan maytapis = πουθενά
May = πού;
Mayman = προς τα πού;
Maymantan = από πού;
Maypin = πού;
Mayqin = ποιο απ’ όλα; (which?)
Mayninta = δια μέσου ποιου μέρους;
Maytan = προς τα πού;
Nishu = πολύ, πολλή
Ña = ήδη
Pi = ποιος;
Piman = προς ποιον;
Pipuwanmi = με ποιον;
Pikunan = ποιοι;
Pikunaqpa = από ποιους;
Pikunaqpaq = για ποιους;
Pikunaman = προς ποιους;
Pikunapuwanmi = με ποιους;
Piwan = με ποιον;
Piqpa = από ποιον;
Piqpaq = για ποιον;
Riki = βέβαια
Unay = πολύ καιρό
Yapamanta = και πάλι
Yaqa = ίσως
Yaqapas = μάλλον
Yaqaspachá = ίσως
H ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΑΝΔΕΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΜΙΓΑΔΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ[1]
Ένας γνωστός θρύλος της Κεντρικής Αμερικής αναφέρει τη Llorona –ένα πνεύμα του δάσους, που τα βράδια τριγυρνά στα ποτάμια ψάχνοντας το παιδί της, που το είχε πετάξει από μια γέφυρα, επειδή ήταν νόθο και προϊόν βιασμού από κάποιον Ισπανό κατακτητή. Λένε πως είναι το πνεύμα της Malinche –της ινδιάνας που είχε προδώσει τους Αζτέκους, και που ο Hernán Cortés της είχε χαρίσει, αντί για την ευγνωμοσύνη του, εκείνο το νόθο παιδί, τον πρώτο μιγά της Αμερικανικής ηπείρου.
Αυτή η ιστορία χαρακτηρίζει το Anáhuac, δηλ. το κεντρικό Μεξικό, και φαινομενικά δεν θα είχε θέση σ’ αυτό το ανθολόγιο της πανανδικής ποίησης. Ας μας επιτραπεί, όμως, να πιστεύουμε ότι αυτό το φάντασμα εξακολουθεί να ψάχνει ποιοι είναι οι Λατινοαμερικανοί, τι είναι, από πού έρχονται και προς τα πού πορεύονται….
Αυτό που μας παρακίνησε να διηγηθούμε αυτόν το θρύλο είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζουμε όταν χρειαζόμαστε ν’ αναφερθούμε σ’ αυτήν την ήπειρο. Το ερώτημα είναι: πώς πρέπει να την αποκαλούμε; Λατινική Αμερική, Ισπανόφωνη Αμερική, ή Νότια Αμερική –όπως υπεραπλουστευμένα ονομάζουν ορισμένοι οποιαδήποτε ισπανόφωνη χώρα; Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, θα αποκλείαμε τους Ολλανδούς της Καραϊβικής, τους Αγγλοσάξονες των Ηνωμένων Πολιτειών, τους Πορτογάλους της Βραζιλίας και τους Γάλλους του Καναδά. Η απάντηση είναι μεριστική: ίσως θα ήταν καλύτερο ν’ ακούγαμε τους πρωταρχικούς κατόχους αυτής της γης, οι οποίοι σοφά έδιναν ονομασίες από τη φύση στις πατρίδες τους: Nolpopocayan, δηλαδή «Γη όπου τα βουνά καπνίζουν», είναι το ινδιάνικο όνομα της Κεντρικής Αμερικής. Yvy marã’é-y, «η Γη χωρίς κακό, η άσπιλη Γη», είναι ο τόπος όπου οι Mby’-á tupí-guaraní συνεχώς αναζητούσαν στον αιώνιο πηγαιμό τους από την Αμαζονία στο Chaco του ποταμού Paraguay. «Tawantinsuyu –η Ενσωμάτωση των Τεσσάρων Περιοχών του Ορίζοντα σε ένα Κράτος, κάτω από μία Κυβέρνηση Ομόσπονδων Κρατιδίων» λέγεται στη γλώσσα των Ίνκας η περιοχή των Άνδεων. Και οι κάτοικοι αυτής: «panaturantin –η ολοκληρωμένη κοινωνία των αδελφωμένων ανθρώπων».[2]
Από τη μία πλευρά, λοιπόν, η ισπανική γλώσσα παραγκώνισε τις ιθαγενείς, αλλά από την άλλη, πολλές αυτόχθονες λέξεις έχουν παρεισφρήσει στις ισπανικές διαλέκτους και στα ιδιώματα της Λατινικής Αμερικής.
https://idiaiteramathimataxenonglosson.wordpress.com/2015/07/18/vivlia-ecuador-icaza-huasipungo/
ΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΑΙ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ (ΧΙΧ αι. – ΣΗΜΕΡΑ)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η δόμηση της εθνικής ταυτότητας στη Βολιβία είχε αργή εξέλιξη. Στην περίοδο της πρώτης Δημοκρατίας (τον 19ο αι.), αρνείται την ιθαγενή ιδιότητα, νοσταλγεί τη λατινική, εμπνέεται από τη Γαλλία και δίνει την αίσθηση της αριστοκρατίας. Διαιωνίζει τη φεουδαρχική νοοτροπία και τη σκλαβιά του ινδιάνου. Έτσι, η λογοτεχνική δημιουργία των αυτοχθόνων περιορίζεται σημαντικά.
Η ποίηση στις Άνδεις εξελίσσεται, όπως και σε κάθε άλλο πολιτισμό. Έχει ήδη διανύσει περιόδους ρομαντισμού και μοντερνισμού, (τον 19ο αι.), μεταμοντερνισμού, (τον 20ο αι.), και σήμερα βρίσκεται σε ύφεση, όπως –άλλωστε- κάθε μορφή σύγχρονης τέχνης. Ένας σημαντικός καθηγητής, ο Hugo Gutiérrez Vega πρώην Πρέσβης του Μεξικού στην Ελλάδα, προσωπικότητα της σύγχρονης Λατινικής Αμερικής, είχε πρόσφατα πει ότι οποιαδήποτε πρωτότυπη δημιουργία στην τέχνη και στη λογοτεχνία έχει ήδη έλθει εις πέρας. Ότι εμφανίζεται από ‘δώ και πέρα, αποτελεί εν μέρει αντίγραφο ή και κακέκτυπο του παρελθόντος.
Ας μην κρίνουμε εμείς την ορθότητα των λεγομένων του. Ας αφήσουμε την εξέλιξη του χρόνου να το κάνει.
Η σημερινή ποίηση του Περού και της Βολιβίας, πάντως, έστω κι εκλαϊκευμένη πια, -μέσω των σύγχρονων τραγουδιών, που βασίζονται στην παράδοση των αυτοχθόνων και των Ισπανών, δίνει ελπιδοφόρα δείγματα:
YUYARIKÚYPAQ T’IKAN
Tunariq chakinpi puñun
Qhochapanpa llaqtanchahqa;
t’ikamanta hunt’arisqa,
llaqtanchaqmarí sumahqa.
Mana llakiy reqsikunchu,
háqay sumaq llaqtapiqa;
kaq chhikantin runakuna
kusisqalla haqaypiqa.
Maypitaq uh llaqta tian
chay llaqtancheiqman riqkchakuq
Qhallallaqlla tukuyneqpi
hanaqpachaman ninakuq.
Kalakala sakcha urapi,
tukuylla tantarikunku
munanakoqkuna chaypi,
misk’eqta rimarikunku.
Sonqopuni kicharikun
phanchan t’ika kikillanta.
Túkuy munanakuyninchaq,
p’utun Kalakalamanta.
Qanpis chaypichu, willáway,
munakuyta yacharqanki
Sonqoyki hunt’acheqtapis
chaypichu tarikurqanki.
Hinapuni kanan karqa;
noqa allinta yacharqani
Noqapis qan hinnallataq,
qhochala masiyki kani.
Kalakalata reqsini
Tiranimanpis req kani,
chhikachachaq frutillata[3]
makiy hunt’a t’iraq kani.
Simi yakuyaytamarí
yuyariykichaq, Takiña,
t’ikaq llaqtan Qeruqeru,
K’uchu Punata, Laymiña.
Chhullalla yakukunaqa
t’ika chawpipi q’enqosqan.
Chhika sumaq sakchakuna
moq’ey moq’eyta poqosqan.
Llaqtancheqta yuyarina
kunan karumanta pacha
sonqoncheqta kawsarichin
chay yuyariy, misk’eq, k’acha.
Mayk’aqllachus kutipusun,
munasqa llaqtancheqmanqa.
Ima sonqo hunt’arichus
noqapaq chay pacha kanqa.
Paqarimusqay llaqtay,
túkuy sonqo napaykuyki,
yuraq phuyuq liqranpimin
sonqoyta kachaykamuyki.
ΑΝΘΟΣ ΤΗΣ ΘΥΜΗΣΗΣ
Στου Tunari[4] τα πόδια αποκοιμιέται
η Qhochapanpa,[5] η πατρίδα μας η αγαπημένη˙
με λουλούδια είναι σπαρμένη,
η γη μας η όμορφη.
Καημό εδώ κανένας δε γνωρίζει,
παρά μόνο ομορφιά η χώρα μας μας δίνει˙
κι ο καθένας από ‘μάς
μέσ’ την ευτυχία ζει.
Πού να υπάρχει, άραγε,
άλλη γη που να της μοιάζει;
Πλούτο μόνο έχουμε
κι ευτυχία παραδείσια.
Όλοι πάν’ στην Calacala,
κάτω απ’ τα δέντρα κάθονται
κι όταν εκεί ερωτεύονται,
λόγια μελένια λένε.
Η καρδιά τους
σαν λουλούδι διάπλατα ανοίγει
κι όλοι οι έρωτες εκεί,
στην Calacala τα κάστρα τους τα χτίζουν.
Κι εσύ εκεί, για πες μου,
τον έρωτα έμαθες;
Την καρδιά σου να γεμίσει
εκεί βρήκες κοπελιά;
Έτσι μάλλον θα ‘ναι˙
εγώ καλά το ξέρω.
Όπως κι εσύ, έτσι κι εγώ,
απ’ την Cochabamba είμαι.
Γνωρίζω την Calacala
και στο Tirani έχω βρεθεί.
Με φράουλες ένα σωρό
τα χέρια έχω γεμίσει.
Στο στόμα τον ευωδιαστό χυμό
ακόμα τον θυμάμαι, Takiña,
και τη γη την ανθισμένη,
του Queruqueru, του K’uchu,
της Punata και της Laymiña.
Γεμάτα πέρλες τα νερά
ανάμεσα στα λουλούδια κυματίζουν.
Τόσα δέντρα όμορφα
τα φρούτα τους ωριμάζουν.
Την πατρίδα μας ας θυμόμαστε
απ’ την μακρινή ξενιτιά
κι η καρδιά μας ας ζει
τη θύμηση, τη γλυκιά, να μας στέλνει.
Πότε θ’ αξιωθούμε να γυρίσουμε,
στην πόλη μας την αγαπημένη;
Πόση πληρότητα στην καρδιά μας
αυτή η γη θα δώσει!
Γη, απ’ όπου τω φως της ζωής ανέτειλε για ‘μένα,
μ’ όλη μου την καρδιά χαιρετίσματα σου στέλνω,
με τ’ άσπρα φτερά του σύννεφου
την καρδιά μου σου στέλνω.
[1] Aπόσπασμα ομιλίας του Ηλία Ταμπουράκη στον Εκπολιτιστικό Σύνδεσμο Λατινοαμερικανών και
Ισπανών ASCLAYE, Αθήνα, 11/01/2004.
[2] Η συλλαβή –ntin- δηλώνει την ηθική ή νομική ολοκλήρωση του ανθρώπου, κάτι ανάλογο της Pax
Romana και του Ρωμαϊκού Δικαίου.
[3] Η λέξη frutilla δεν ανήκει στη γλώσσα quechua. Πρόκειται για δάνειο από την ισπανική διάλεκτο
του Περού, και σημαίνει φράουλα (fresa στην ισπανική της Καστίλλης). Το εξαρτημένο γραμματικό μόρφημα –ta της ιθαγενούς γλώσσας, που δηλώνει αιτιατική πτώση, προσδίδει στη λέξη μιγαδική όψη.
[4] Ορεινός Εθνικός δρυμός της Βολιβίας.
[5] Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βολιβίας. Λέγεται και Cochabamba, και σημαίνει Πεδιάδα των
Υδάτων.
Ama… -chu = αρνητικά μόρια προστακτικής (μην)
-cha = υποκοριστικό (-άκι) //
-chá = ίσως, ξαφνικά
-chayqa = εάν // επομένως
-chi = αιτιολογικό (λόγω)
-chu = ερωτηματικό & αρνητικό μόριο
-icha, -chá, -pachá = ίσως, πιθανώς, μάλλον // ξαφνικά
-kama = -pura = μόνο, αποκλειστικά
-ku = αυτοπαθές, δηλώνει θέληση & από κοινού πράξη
-kuna = δηλώνει πληθυντικό
-lla = υποκοριστικό (-άκι)
-má = θαυμαστικό, δηλώνει έκπληξη (Ω!)
-man = προς
Manan… -chu = αρνητικά μόρια οριστικής
-manta = από
-masi = ομοϊδεάτης, ομοεθνής, σύντροφος
-má = yá = εκφράζει έκπληξη
-mi = επιβεβαιωτικό, ισοδυναμεί με το βοηθητικό ρήμα «είμαι»
-mu = δηλώνει απόσταση
-n = επιβεβαιωτικό, ισοδυναμεί με το βοηθητικό ρήμα «είμαι».
Επίσης: κατάληξη ρήματος: -α, -ει. Και: κτητικό: του, της.
-na = δηλώνει υποτακτική έγκλιση και ουσιαστικοποιεί τα απαρέφατα
-naku = αλληλουχία, αλληλεπίδραση
-naya = δηλώνει όρεξη να τελεστεί μία πράξη: «θέλω»
-nchis = κατάληξη ρήματος: -με (συνολικό). Επίσης: κτητικό: μας
-ni = κατάληξη ρήματος: -ω. Επίσης προθέσεις: με, σε, δια μέσου
-nin / -nta = ένωση του –n, -ni με τα: -ta, -ri
Επίσης προθέσεις: με, σε, μέσω
-nki = κατάληξη ρήματος: -ας, -εις.
-nkichis = κατάληξη ρήματος: -τε
-nku = κατάληξη ρήματος: -αν(ε), -ουν. Επίσης: κτητικό: τους
-ntin = δηλώνει αλληλοεπικαλυπτόμενα σύνολα
-p = δηλώνει παράκληση ή υποχρέωση
-pa = κτητικό (του, της, των)
-pachá = ίσως // ξαφνικά
-paq = δηλώνει σκοπό, προορισμό (για)
-pas = επίσης
-pi = δηλώνει στάση σε τόπο (στον, στην, στο)
-pis = επίσης
-pu = δηλώνει παράκληση ή υποχρέωση
-pura = -kama = μόνο, αποκλειστικά
-q = κτητικό (του, της, των)
Επίσης παθητική μετοχή παρακειμένου ή επίθετο
-qa = δηλώνει υπόθεση (εάν)
-qpa = κτητικό (του, της, των)
-qti = αιτιολογικό: λόγω, εξ’ αιτίας, επειδή (qti+n+mi)
-ra, -ri, -ru = δηλώνει ταχύτητα
-raq = ακόμη (χρονικό)
-rayku = αιτιολογικό: λόγω, εξ’ αιτίας, επειδή
-ri = δηλώνει ταχύτητα // -rí = εμφατική ερώτηση
-ru = δηλώνει ταχύτητα
-s, -si = αναφορικό (= λένε ότι...)
-sha- = δηλώνει χρόνο διαρκείας
-si = αναφορικό
-spa = ενεργητική μετοχή ενεστώτα, γερούνδιο (spa+n+chaymi)
-sqa = παθητική μετοχή παρακειμένο
-ta = αιτιατική ([σ]τον, την, τους, τις)
-taq = και, ενώ
-taqmi = ενώ, εν τω μεταξύ
-táq… -rí = και ... (αόριστη έννοια)
-y = κατάληξη απαρεμφάτου. Επίσης: κτητικό (μου)
-yá = θαυμαστικό, δηλώνει έκπληξη (Ω!)
-yki = κτητικό (σου)
-ykichis = κτητικό (σας)
-yku = κτητικό (μας, μεριστικό)
-yu = δηλώνει τελετουργική ευγένεια
-yoq = ισοδυναμεί με το ρήμα «έχω» και με την πρόθεση: με
-wa = πράξη που κάνει κάποιος για κάποιον άλλον
-wan = με
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΩΝ & ΣΥΝΔΕΤΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ (= 63)
Amaraq = ακόμη όχι / δεν
Ancha = πολύ, πολλή, πολλοί
Aswan = ευτυχώς
Chay = αυτός, -ή, -ό
Chayman = στον, στην, στο
Chaymanta = από τον, από την, από το
Chaymantaña = ήδη, μετά
Chaymantataq = έπειτα, ύστερα
Chaymi = γι’ αυτό
Chhayna = έτσι
Chhaynaqa = τότε, λοιπόν
Chaypas = όμως, αλλά, παρ’ όλο ότι
Chayqa = άρα, επομένως
Chayraq = πρόσφατα
Chayraykun = γι’ αυτό
Chayrí = άρα, επομένως
Chayta = περίπου, κατά προσέγγιση
Chiqaq = σωστά
Haqiy = εκείνος, -η, ο
Hayk´a = πόσο;
Hayk´aq = πότε;
Hayk´aqkaman = από πότε;
Hina = έτσι
Hinaspa = κατ’ αυτόν τον τρόπο
Icha = ίσως // ή (διαζευκτικό)
Ichapa = αλλά
Ima = τι;
Imanaqtin = γιια ποιο λόγο;
Imaq = γιατί;
Imayna = πώς;
Kay = αυτός, -ή, -ό
Κayninpa = την προηγούμενη φορά
Kayninta = από εδώ
Kayqa = ορίστε!
Kuska = μαζί
Manan imatapis = τίποτα
Manan maytapis = πουθενά
May = πού;
Mayman = προς τα πού;
Maymantan = από πού;
Maypin = πού;
Mayqin = ποιο απ’ όλα; (which?)
Mayninta = δια μέσου ποιου μέρους;
Maytan = προς τα πού;
Nishu = πολύ, πολλή
Ña = ήδη
Pi = ποιος;
Piman = προς ποιον;
Pipuwanmi = με ποιον;
Pikunan = ποιοι;
Pikunaqpa = από ποιους;
Pikunaqpaq = για ποιους;
Pikunaman = προς ποιους;
Pikunapuwanmi = με ποιους;
Piwan = με ποιον;
Piqpa = από ποιον;
Piqpaq = για ποιον;
Riki = βέβαια
Unay = πολύ καιρό
Yapamanta = και πάλι
Yaqa = ίσως
Yaqapas = μάλλον
Yaqaspachá = ίσως
H ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΑΝΔΕΩΝ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΜΙΓΑΔΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ[1]
Ένας γνωστός θρύλος της Κεντρικής Αμερικής αναφέρει τη Llorona –ένα πνεύμα του δάσους, που τα βράδια τριγυρνά στα ποτάμια ψάχνοντας το παιδί της, που το είχε πετάξει από μια γέφυρα, επειδή ήταν νόθο και προϊόν βιασμού από κάποιον Ισπανό κατακτητή. Λένε πως είναι το πνεύμα της Malinche –της ινδιάνας που είχε προδώσει τους Αζτέκους, και που ο Hernán Cortés της είχε χαρίσει, αντί για την ευγνωμοσύνη του, εκείνο το νόθο παιδί, τον πρώτο μιγά της Αμερικανικής ηπείρου.
Αυτή η ιστορία χαρακτηρίζει το Anáhuac, δηλ. το κεντρικό Μεξικό, και φαινομενικά δεν θα είχε θέση σ’ αυτό το ανθολόγιο της πανανδικής ποίησης. Ας μας επιτραπεί, όμως, να πιστεύουμε ότι αυτό το φάντασμα εξακολουθεί να ψάχνει ποιοι είναι οι Λατινοαμερικανοί, τι είναι, από πού έρχονται και προς τα πού πορεύονται….
Αυτό που μας παρακίνησε να διηγηθούμε αυτόν το θρύλο είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζουμε όταν χρειαζόμαστε ν’ αναφερθούμε σ’ αυτήν την ήπειρο. Το ερώτημα είναι: πώς πρέπει να την αποκαλούμε; Λατινική Αμερική, Ισπανόφωνη Αμερική, ή Νότια Αμερική –όπως υπεραπλουστευμένα ονομάζουν ορισμένοι οποιαδήποτε ισπανόφωνη χώρα; Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, θα αποκλείαμε τους Ολλανδούς της Καραϊβικής, τους Αγγλοσάξονες των Ηνωμένων Πολιτειών, τους Πορτογάλους της Βραζιλίας και τους Γάλλους του Καναδά. Η απάντηση είναι μεριστική: ίσως θα ήταν καλύτερο ν’ ακούγαμε τους πρωταρχικούς κατόχους αυτής της γης, οι οποίοι σοφά έδιναν ονομασίες από τη φύση στις πατρίδες τους: Nolpopocayan, δηλαδή «Γη όπου τα βουνά καπνίζουν», είναι το ινδιάνικο όνομα της Κεντρικής Αμερικής. Yvy marã’é-y, «η Γη χωρίς κακό, η άσπιλη Γη», είναι ο τόπος όπου οι Mby’-á tupí-guaraní συνεχώς αναζητούσαν στον αιώνιο πηγαιμό τους από την Αμαζονία στο Chaco του ποταμού Paraguay. «Tawantinsuyu –η Ενσωμάτωση των Τεσσάρων Περιοχών του Ορίζοντα σε ένα Κράτος, κάτω από μία Κυβέρνηση Ομόσπονδων Κρατιδίων» λέγεται στη γλώσσα των Ίνκας η περιοχή των Άνδεων. Και οι κάτοικοι αυτής: «panaturantin –η ολοκληρωμένη κοινωνία των αδελφωμένων ανθρώπων».[2]
Από τη μία πλευρά, λοιπόν, η ισπανική γλώσσα παραγκώνισε τις ιθαγενείς, αλλά από την άλλη, πολλές αυτόχθονες λέξεις έχουν παρεισφρήσει στις ισπανικές διαλέκτους και στα ιδιώματα της Λατινικής Αμερικής.
https://idiaiteramathimataxenonglosson.wordpress.com/2015/07/18/vivlia-ecuador-icaza-huasipungo/
ΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΑΙ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ (ΧΙΧ αι. – ΣΗΜΕΡΑ)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η δόμηση της εθνικής ταυτότητας στη Βολιβία είχε αργή εξέλιξη. Στην περίοδο της πρώτης Δημοκρατίας (τον 19ο αι.), αρνείται την ιθαγενή ιδιότητα, νοσταλγεί τη λατινική, εμπνέεται από τη Γαλλία και δίνει την αίσθηση της αριστοκρατίας. Διαιωνίζει τη φεουδαρχική νοοτροπία και τη σκλαβιά του ινδιάνου. Έτσι, η λογοτεχνική δημιουργία των αυτοχθόνων περιορίζεται σημαντικά.
Η ποίηση στις Άνδεις εξελίσσεται, όπως και σε κάθε άλλο πολιτισμό. Έχει ήδη διανύσει περιόδους ρομαντισμού και μοντερνισμού, (τον 19ο αι.), μεταμοντερνισμού, (τον 20ο αι.), και σήμερα βρίσκεται σε ύφεση, όπως –άλλωστε- κάθε μορφή σύγχρονης τέχνης. Ένας σημαντικός καθηγητής, ο Hugo Gutiérrez Vega πρώην Πρέσβης του Μεξικού στην Ελλάδα, προσωπικότητα της σύγχρονης Λατινικής Αμερικής, είχε πρόσφατα πει ότι οποιαδήποτε πρωτότυπη δημιουργία στην τέχνη και στη λογοτεχνία έχει ήδη έλθει εις πέρας. Ότι εμφανίζεται από ‘δώ και πέρα, αποτελεί εν μέρει αντίγραφο ή και κακέκτυπο του παρελθόντος.
Ας μην κρίνουμε εμείς την ορθότητα των λεγομένων του. Ας αφήσουμε την εξέλιξη του χρόνου να το κάνει.
Η σημερινή ποίηση του Περού και της Βολιβίας, πάντως, έστω κι εκλαϊκευμένη πια, -μέσω των σύγχρονων τραγουδιών, που βασίζονται στην παράδοση των αυτοχθόνων και των Ισπανών, δίνει ελπιδοφόρα δείγματα:
YUYARIKÚYPAQ T’IKAN
Tunariq chakinpi puñun
Qhochapanpa llaqtanchahqa;
t’ikamanta hunt’arisqa,
llaqtanchaqmarí sumahqa.
Mana llakiy reqsikunchu,
háqay sumaq llaqtapiqa;
kaq chhikantin runakuna
kusisqalla haqaypiqa.
Maypitaq uh llaqta tian
chay llaqtancheiqman riqkchakuq
Qhallallaqlla tukuyneqpi
hanaqpachaman ninakuq.
Kalakala sakcha urapi,
tukuylla tantarikunku
munanakoqkuna chaypi,
misk’eqta rimarikunku.
Sonqopuni kicharikun
phanchan t’ika kikillanta.
Túkuy munanakuyninchaq,
p’utun Kalakalamanta.
Qanpis chaypichu, willáway,
munakuyta yacharqanki
Sonqoyki hunt’acheqtapis
chaypichu tarikurqanki.
Hinapuni kanan karqa;
noqa allinta yacharqani
Noqapis qan hinnallataq,
qhochala masiyki kani.
Kalakalata reqsini
Tiranimanpis req kani,
chhikachachaq frutillata[3]
makiy hunt’a t’iraq kani.
Simi yakuyaytamarí
yuyariykichaq, Takiña,
t’ikaq llaqtan Qeruqeru,
K’uchu Punata, Laymiña.
Chhullalla yakukunaqa
t’ika chawpipi q’enqosqan.
Chhika sumaq sakchakuna
moq’ey moq’eyta poqosqan.
Llaqtancheqta yuyarina
kunan karumanta pacha
sonqoncheqta kawsarichin
chay yuyariy, misk’eq, k’acha.
Mayk’aqllachus kutipusun,
munasqa llaqtancheqmanqa.
Ima sonqo hunt’arichus
noqapaq chay pacha kanqa.
Paqarimusqay llaqtay,
túkuy sonqo napaykuyki,
yuraq phuyuq liqranpimin
sonqoyta kachaykamuyki.
ΑΝΘΟΣ ΤΗΣ ΘΥΜΗΣΗΣ
Στου Tunari[4] τα πόδια αποκοιμιέται
η Qhochapanpa,[5] η πατρίδα μας η αγαπημένη˙
με λουλούδια είναι σπαρμένη,
η γη μας η όμορφη.
Καημό εδώ κανένας δε γνωρίζει,
παρά μόνο ομορφιά η χώρα μας μας δίνει˙
κι ο καθένας από ‘μάς
μέσ’ την ευτυχία ζει.
Πού να υπάρχει, άραγε,
άλλη γη που να της μοιάζει;
Πλούτο μόνο έχουμε
κι ευτυχία παραδείσια.
Όλοι πάν’ στην Calacala,
κάτω απ’ τα δέντρα κάθονται
κι όταν εκεί ερωτεύονται,
λόγια μελένια λένε.
Η καρδιά τους
σαν λουλούδι διάπλατα ανοίγει
κι όλοι οι έρωτες εκεί,
στην Calacala τα κάστρα τους τα χτίζουν.
Κι εσύ εκεί, για πες μου,
τον έρωτα έμαθες;
Την καρδιά σου να γεμίσει
εκεί βρήκες κοπελιά;
Έτσι μάλλον θα ‘ναι˙
εγώ καλά το ξέρω.
Όπως κι εσύ, έτσι κι εγώ,
απ’ την Cochabamba είμαι.
Γνωρίζω την Calacala
και στο Tirani έχω βρεθεί.
Με φράουλες ένα σωρό
τα χέρια έχω γεμίσει.
Στο στόμα τον ευωδιαστό χυμό
ακόμα τον θυμάμαι, Takiña,
και τη γη την ανθισμένη,
του Queruqueru, του K’uchu,
της Punata και της Laymiña.
Γεμάτα πέρλες τα νερά
ανάμεσα στα λουλούδια κυματίζουν.
Τόσα δέντρα όμορφα
τα φρούτα τους ωριμάζουν.
Την πατρίδα μας ας θυμόμαστε
απ’ την μακρινή ξενιτιά
κι η καρδιά μας ας ζει
τη θύμηση, τη γλυκιά, να μας στέλνει.
Πότε θ’ αξιωθούμε να γυρίσουμε,
στην πόλη μας την αγαπημένη;
Πόση πληρότητα στην καρδιά μας
αυτή η γη θα δώσει!
Γη, απ’ όπου τω φως της ζωής ανέτειλε για ‘μένα,
μ’ όλη μου την καρδιά χαιρετίσματα σου στέλνω,
με τ’ άσπρα φτερά του σύννεφου
την καρδιά μου σου στέλνω.
[1] Aπόσπασμα ομιλίας του Ηλία Ταμπουράκη στον Εκπολιτιστικό Σύνδεσμο Λατινοαμερικανών και
Ισπανών ASCLAYE, Αθήνα, 11/01/2004.
[2] Η συλλαβή –ntin- δηλώνει την ηθική ή νομική ολοκλήρωση του ανθρώπου, κάτι ανάλογο της Pax
Romana και του Ρωμαϊκού Δικαίου.
[3] Η λέξη frutilla δεν ανήκει στη γλώσσα quechua. Πρόκειται για δάνειο από την ισπανική διάλεκτο
του Περού, και σημαίνει φράουλα (fresa στην ισπανική της Καστίλλης). Το εξαρτημένο γραμματικό μόρφημα –ta της ιθαγενούς γλώσσας, που δηλώνει αιτιατική πτώση, προσδίδει στη λέξη μιγαδική όψη.
[4] Ορεινός Εθνικός δρυμός της Βολιβίας.
[5] Η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βολιβίας. Λέγεται και Cochabamba, και σημαίνει Πεδιάδα των
Υδάτων.
Διαπιστώνω, σήμερα, που –αρκετά μεγάλος, πλέον- «ταξιδεύω»
μέσα από τις αναμνήσεις μου (αποτυπωμένες στα βιβλία μου),
ότι συνεχίζω να γοητεύομαι από τις «εξωτικές» γλώσσες.
Βάζω σε μία οθόνη υπολογιστή τα γοτθικά γράμματα άλλων εποχών,
τα μεταγράφω και τα μεταφράζω,
νομίζοντας ότι θα υπάρχουν κι άλλοι με τα ίδια ενδιαφέροντα...
Καθηγ. Ηλίας Ταμπουράκης
Eres más andino que todos los andinos,
cuando defiendes a los herederos directos
de nuestros ancestos que siguen maltratados.
Tukuy sonqoykuwan chaskiykiku
kay llaqtapi, kay yachaykawsaypi, kay runapakuypi,
turay Ilías Tampourakis. Añay.[1]
Lic. Vilma Sotomayor
[1] Με όλη μας την καρδιά σε καλωσορίζουμε
σε αυτήν τη γη, σε αυτήν τη νοοτροπία ζωής, σε αυτόν τον πολιτισμό,
φίλε και αδερφέ Ηλία Ταμπουράκη. Σε ευχαριστούμε.
μέσα από τις αναμνήσεις μου (αποτυπωμένες στα βιβλία μου),
ότι συνεχίζω να γοητεύομαι από τις «εξωτικές» γλώσσες.
Βάζω σε μία οθόνη υπολογιστή τα γοτθικά γράμματα άλλων εποχών,
τα μεταγράφω και τα μεταφράζω,
νομίζοντας ότι θα υπάρχουν κι άλλοι με τα ίδια ενδιαφέροντα...
Καθηγ. Ηλίας Ταμπουράκης
Eres más andino que todos los andinos,
cuando defiendes a los herederos directos
de nuestros ancestos que siguen maltratados.
Tukuy sonqoykuwan chaskiykiku
kay llaqtapi, kay yachaykawsaypi, kay runapakuypi,
turay Ilías Tampourakis. Añay.[1]
Lic. Vilma Sotomayor
[1] Με όλη μας την καρδιά σε καλωσορίζουμε
σε αυτήν τη γη, σε αυτήν τη νοοτροπία ζωής, σε αυτόν τον πολιτισμό,
φίλε και αδερφέ Ηλία Ταμπουράκη. Σε ευχαριστούμε.