ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ, ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ, ΚΤΗΤΙΚΑ, ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ "ΠΡΕΠΕΙ", ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ
Ενεργητική μετοχή ως υποτακτική σύνταξη ταυτοπροσωπίας:
rimaq
Qosqoman rishani ch'uñu llank'aq. = Πηγαίνω τώρα πατάτες να δουλέψω (καλλιεργήσω).
Στα 1.600 π.Χ., δηλαδή κατά τη δική μας μεσοκυκλαδική περίοδο, τα εθνικά φύλλα Αϋμαρά (aymará), Ούρου-Τσιπάγια (uru-chipaya) και Πουκίνα (pukina) της Βολιβίας, σε υψόμετρο 4.000 μ., γύρω από τη λίμνη Τιτικάκα, είχαν πλήρως προσαρμοστεί στην έλλειψη οξυγόνου και στην παγωνιά της Πούνα (Puna). Η επιβίωσή τους οφειλόταν στην επεξεργασία του τσούνιο (chuño): πρόκειται για μία τεχνική βασισμένη στην οικολογία. Οι ιθαγενείς παρακολουθούν το εχθρικό κλίμα της γης τους και παρατηρούν τις κινήσεις των άστρων, εκμεταλλευόμενοι την παγωνιά της νύχτας των Άνδεων και τον ισχυρό ήλιο των χιονισμένων κορυφών και της ορεινής στέπας στο χρώμα της ώχρας, που με την πόλωση του φωτός στα μεγάλα υψόμετρα, δημιουργεί έντονη αντίθεση με το μπλε του κοβαλτίου των ιερών υδάτων της λίμνης Τιτικάκα. Με αυτές τις κλιματικές εναλλαγές αφυδατώνουν τις πατάτες και τις μετατρέπουν σε μία συμπυκνωμένη πηγή διατροφικής ενέργειας. Janq’u imilla, allqatarma, waka laxra, ch’iyar, chupik, axawiri, phiñu, khunurana, suwa pitikilla, quyllu, lujt’a para, pintamilawru, tumi, allpaqnasa· συνολικά 20 είδη πατάτας έχουν θρέψει τον προ-ινκαϊκό πολιτισμό των Άνω Άνδεων, η κάθε μία με τις δικές της ιδιότητες.
Άσκηση: Σχηματίστε προτάσεις με τα προηγούμενα ρήματα και με τα εξής ουσιαστικά: reqsisqa (γνωστός, φίλος), allpa (γη), sara (καλαμπόκι), mikuna (φαγητό).
Ουσιαστικά:
Σχηματίζονται από τη βάση του ρήματος, αφαιρώντας την κατάληξη -y και προσθέτοντας την κατάληξη -na:
mikhuy - mikhuna (φαγητό).
Υπάρχουν όμως και άλλες καταλήξεις ουσιαστικών. (Συμβουλευτείτε το λεξικό, που βρίσκεται ως σύνδεσμος link στη σελίδα του Αλφαβήτου.)
Υποτακτική σύνταξη "πρέπει":
Οι λέξεις που λήγουν σε -na, σχηματίζουν την υποτακτική, εάν προσθέσουμε τις καταλήξεις των κτητικών αντωνυμιών:
mikhunay = το φαγητό μου
mikhunayki
mikhunan
mikhunanchis
mikhunayku
mikhunaykichis
mikhunanku
Ο πληθυντικός σχηματίζεται με την κατάληξη: -kuna. Mikhunaykikuna = τα φαγητά σου.
Όταν τα ουσιαστικά λήγουν σε σύμφωνο, τονισμένο φωνήεν ή ημίφωνο, τότε προστίθεται το μεσένθημα -ni- sipasniy = η κοπέλα μου. (Θα αναλυθεί περισσότερο στο μάθημα 11.)
Παρατηρούμε, επομένως, οτι η κατάληξη -y, εκτός από το απαρέμφατο και την προστακτική, δηλώνει και την κτητική αντωνυμία "δικό μου", αλλά σχηματίζει επίσης το 1ο. πρόσωπο ενεστώτα υποτακτικής, ενώ το ρήμα "είμαι" συντάσσεται στο τέλος της πρότασης με τη μορφή του 3ου. προσώπου ενεστώτα διαρκείας kashan, ανεξάρτητα από το πρόσωπο της κτητικής αντωνυμίας.
[Σε αυτό το σημείο επαναλαμβάνουμε οτι ο ρηματικός τύπος kan (3ο. πρόσωπο ενικού οριστικής του ρήματος είναι) δεν χρησιμοποιείται καθόλου. Στη θέση του σημειώνεται το τελικό -n ή -mi, ανάλογα με την κατάληξη του ουσιαστικού: όχι: kay wasi kan, αλλά: kay wasin, ή kaymi wasi.]
Usqhaymi mikhunay kashan. = Αμέσως πρέπει να φάω!
Στην ίδια σύνταξη ανήκει και ο τύπος:
Tupananchiskama! = Εις το επανειδείν!
(tupay = συναντώ, kama = έως, μέχρι)
Άσκηση: Με τα ρήματα και τα ουσιαστικά αυτού του κεφαλαίου και με το saqey (αφήνω, εγκαταλείπω), αλλά και με εκείνα των προηγούμενων, σχηματίστε προτάσεις με αυτήν τη σύνταξη.
Επιφωνήματα:
Yaw = Ε! Ω! (κλητική πτώση)
Achachaw = Τι έκπληξη!
Achakaw = Τι πόνος! / Τι δυσάρεστο!
Achalaw = Τι ωραίο!
Alalaw = Τι κρύο!
Añañaw = Τι όμορφο!
Μικροί διάλογοι:
---ta maskhashani. = --- ψάχνω.
Kanchu --- kaypi. = Υπάρχει --- εδώ;
Saqeymanchu kaypi. = Μπορώ να αφήσω (αυτό) εδώ;
Paqta ---ta mañawankiman. = Μπορείς να μου δανείσεις --- ;
Hayk'an kwistan. = Πόσο κοστίζει;
(Η λέξη kwistan είναι ισπανικό δάνειο, επειδή στην αρχαιότητα η κοινωνία των Ίνκας δεν διέθετε νόμισμα.)
Hayk'an manukuyki. Τι σου οφείλω;
Ενεργητική μετοχή ως υποτακτική σύνταξη ταυτοπροσωπίας:
rimaq
Qosqoman rishani ch'uñu llank'aq. = Πηγαίνω τώρα πατάτες να δουλέψω (καλλιεργήσω).
Στα 1.600 π.Χ., δηλαδή κατά τη δική μας μεσοκυκλαδική περίοδο, τα εθνικά φύλλα Αϋμαρά (aymará), Ούρου-Τσιπάγια (uru-chipaya) και Πουκίνα (pukina) της Βολιβίας, σε υψόμετρο 4.000 μ., γύρω από τη λίμνη Τιτικάκα, είχαν πλήρως προσαρμοστεί στην έλλειψη οξυγόνου και στην παγωνιά της Πούνα (Puna). Η επιβίωσή τους οφειλόταν στην επεξεργασία του τσούνιο (chuño): πρόκειται για μία τεχνική βασισμένη στην οικολογία. Οι ιθαγενείς παρακολουθούν το εχθρικό κλίμα της γης τους και παρατηρούν τις κινήσεις των άστρων, εκμεταλλευόμενοι την παγωνιά της νύχτας των Άνδεων και τον ισχυρό ήλιο των χιονισμένων κορυφών και της ορεινής στέπας στο χρώμα της ώχρας, που με την πόλωση του φωτός στα μεγάλα υψόμετρα, δημιουργεί έντονη αντίθεση με το μπλε του κοβαλτίου των ιερών υδάτων της λίμνης Τιτικάκα. Με αυτές τις κλιματικές εναλλαγές αφυδατώνουν τις πατάτες και τις μετατρέπουν σε μία συμπυκνωμένη πηγή διατροφικής ενέργειας. Janq’u imilla, allqatarma, waka laxra, ch’iyar, chupik, axawiri, phiñu, khunurana, suwa pitikilla, quyllu, lujt’a para, pintamilawru, tumi, allpaqnasa· συνολικά 20 είδη πατάτας έχουν θρέψει τον προ-ινκαϊκό πολιτισμό των Άνω Άνδεων, η κάθε μία με τις δικές της ιδιότητες.
Άσκηση: Σχηματίστε προτάσεις με τα προηγούμενα ρήματα και με τα εξής ουσιαστικά: reqsisqa (γνωστός, φίλος), allpa (γη), sara (καλαμπόκι), mikuna (φαγητό).
Ουσιαστικά:
Σχηματίζονται από τη βάση του ρήματος, αφαιρώντας την κατάληξη -y και προσθέτοντας την κατάληξη -na:
mikhuy - mikhuna (φαγητό).
Υπάρχουν όμως και άλλες καταλήξεις ουσιαστικών. (Συμβουλευτείτε το λεξικό, που βρίσκεται ως σύνδεσμος link στη σελίδα του Αλφαβήτου.)
Υποτακτική σύνταξη "πρέπει":
Οι λέξεις που λήγουν σε -na, σχηματίζουν την υποτακτική, εάν προσθέσουμε τις καταλήξεις των κτητικών αντωνυμιών:
mikhunay = το φαγητό μου
mikhunayki
mikhunan
mikhunanchis
mikhunayku
mikhunaykichis
mikhunanku
Ο πληθυντικός σχηματίζεται με την κατάληξη: -kuna. Mikhunaykikuna = τα φαγητά σου.
Όταν τα ουσιαστικά λήγουν σε σύμφωνο, τονισμένο φωνήεν ή ημίφωνο, τότε προστίθεται το μεσένθημα -ni- sipasniy = η κοπέλα μου. (Θα αναλυθεί περισσότερο στο μάθημα 11.)
Παρατηρούμε, επομένως, οτι η κατάληξη -y, εκτός από το απαρέμφατο και την προστακτική, δηλώνει και την κτητική αντωνυμία "δικό μου", αλλά σχηματίζει επίσης το 1ο. πρόσωπο ενεστώτα υποτακτικής, ενώ το ρήμα "είμαι" συντάσσεται στο τέλος της πρότασης με τη μορφή του 3ου. προσώπου ενεστώτα διαρκείας kashan, ανεξάρτητα από το πρόσωπο της κτητικής αντωνυμίας.
[Σε αυτό το σημείο επαναλαμβάνουμε οτι ο ρηματικός τύπος kan (3ο. πρόσωπο ενικού οριστικής του ρήματος είναι) δεν χρησιμοποιείται καθόλου. Στη θέση του σημειώνεται το τελικό -n ή -mi, ανάλογα με την κατάληξη του ουσιαστικού: όχι: kay wasi kan, αλλά: kay wasin, ή kaymi wasi.]
Usqhaymi mikhunay kashan. = Αμέσως πρέπει να φάω!
Στην ίδια σύνταξη ανήκει και ο τύπος:
Tupananchiskama! = Εις το επανειδείν!
(tupay = συναντώ, kama = έως, μέχρι)
Άσκηση: Με τα ρήματα και τα ουσιαστικά αυτού του κεφαλαίου και με το saqey (αφήνω, εγκαταλείπω), αλλά και με εκείνα των προηγούμενων, σχηματίστε προτάσεις με αυτήν τη σύνταξη.
Επιφωνήματα:
Yaw = Ε! Ω! (κλητική πτώση)
Achachaw = Τι έκπληξη!
Achakaw = Τι πόνος! / Τι δυσάρεστο!
Achalaw = Τι ωραίο!
Alalaw = Τι κρύο!
Añañaw = Τι όμορφο!
Μικροί διάλογοι:
---ta maskhashani. = --- ψάχνω.
Kanchu --- kaypi. = Υπάρχει --- εδώ;
Saqeymanchu kaypi. = Μπορώ να αφήσω (αυτό) εδώ;
Paqta ---ta mañawankiman. = Μπορείς να μου δανείσεις --- ;
Hayk'an kwistan. = Πόσο κοστίζει;
(Η λέξη kwistan είναι ισπανικό δάνειο, επειδή στην αρχαιότητα η κοινωνία των Ίνκας δεν διέθετε νόμισμα.)
Hayk'an manukuyki. Τι σου οφείλω;