ΚΛΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ & ΕΠΙΘΕΤΩΝ
Mikhuna = το φαγητό (αντιστοιχεί στην ονομαστική πτώση)
Mikunaqa = το φαγητό (Η κατάληξη –qa δηλώνει σχόλιο, το οποίο τίθεται και επαναλαμβάνεται ως αναφορά κατά την εξέλιξη της συζήτησης. Λειτουργεί ως "εμφατική" αιτιατική.)
Mikhunaq / Mikhuna(q)pa = του φαγητού (γενική κτητική)
Mikhunata = το φαγητό (αιτιατική)
Mikhunapaq = για το φαγητό (Λειτουργεί ως τελικό, και δηλώνει σκοπό.)
Mikhunaman = προς το φαγητό (δηλώνει προορισμό)
Mikhunamanta = από το φαγητό (δηλώνει προέλευση)
Mikhunawan = με το φαγητό (Αντιστοιχεί με την οργανική άλλων γλωσσών, αλλά όχι με το ποιητικό αίτιο της παθητικής φωνής.)
Mikhunapi = [μέσα] στο φαγητό (αντιστοιχεί με την αρχαία ελληνική δοτική)
Mikhunanta = λόγω ή μέσω του φαγητού (λειτουργεί ως αιτιολογικό). Όταν το ουσιαστικό τελειώνει σε σύμφωνο ή ημίφωνο, τότε αυτό το επίθημα μετατρέπεται σε –ninta: Abankayninta = μέσω της περιοχής Abancay.
Επίσης, σχηματίζονται και συνδυασμοί:
Mikhunaqpaq = Για του φαγητού μου. (Την κατασκευή: ruwana)
Mikhunaqpi = Μέσα σε αυτά που ανήκουν στα τρόφιμα. (Στα των φαγητών)
Mikhunakunaqwan= Με αυτά που ανήκουν στα τρόφιμα. (Με τα των φαγητών)
Mikhunacha / Mikhunalla μικρό, ή αγαπητό φαγητό (υποκοριστικό) (κλητική πτώση) (λειτουργεί σαν το ιαπωνικό τιμητικό). Επίσης, μπορούν αυτά τα δύο να συνδυαστούν: mikhunachalláy. Αυτό λειτουργεί εμφατικά, ως απάντηση σε ερώτηση διπλής επιλογής:
Ukyanatachu, mikhunatachu munanki. = Ποτό ή φαγητό θέλεις;
Mikhunachalláy. Σε ευχαριστώ (εκ των προτέρων) για το φαγητό, το οποίο προτιμώ.
Άσκηση: Κλίνετε τα ουσιαστικά: p’acha (φόρεμα), raymi (γιορτή), t’ika (λουλούδι), rikuchikuy (δώρο), suyay (ελπίδα), kawallu (άλογο), chhullunku (πάγος), wat’a (νησί), llank’ana (δουλειά) (ζωή), kawsay, k’anchay (φως), sami (τύχη), qhatu (αγορά).
Η λέξη kawallu είναι ισπανικό δάνειο, επειδή στην προκολομβιανή Αμερική δεν υπήρχαν άλογα.
Οι λέξεις που χαρακτηρίζουν τη φύση εμφανίζονται στις γλώσσες των λαών, που είναι δεμένοι με την παράδοση, με δεκάδες ή και περισσότερα συνώνυμα, τα οποία χαρακτηρίζουν τις ιδιότητες του ουσιαστικού.Έτσι, η λέξη chhullunku (πάγος), είναι ένα από τα πολλά ουσιαστικά για το χιόνι.
Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται και τα επίθετα: hatun (μεγάλος, -η), qhusi (μπλε), ukhu (βαθύς), misk’i (γλυκός, νόστιμος), karu (μακρινός), qhispi (ελεύθερος, διαφανής, διαμάντι, και ως δάνειο: γυαλί), kusi (ευτυχισμένος), suni (ψηλός), (ζεστός). (Κλίνετέ τα.)
Η λέξη Qhispe γνωστό οικογενειακό επώνυμο.
Τέλος, έτσι κλίνονται και οι αντωνυμίες.
Άσκηση: Κλίνετε όλες τις αντωνυμίες στις πτώσεις τους.
Δομές προτάσεων:
Noqaqa Amarun kani.
Noqaqa manan Amaruchu kani.
Noqan waynaqa kashan.
Noqaqa waynan kashan.
Noqaqa ch’uñun munashani. = Εγώ πατάτα θέλω. (Ακολουθεί σύνταξη κέτσουα.)
Ch’uñunta munankichu. = (Την) πατάτα θέλεις;
Arí, munanin. = Ναί, θέλω.
Ima ninkin. = Τι λες;
Runa hamushan ninin. Ο άνθρωπος έρχεται, λέω.
Pi hamushan ninkin. = Ποιος έρχεται, λες; (=Ποιος λες οτι έρχεται;)
Haqiy wayna nintáq. Εκείνος ο νεαρός, λέω.
Pitaq qanrí kashanki. Κι εσύ, ποιος είσαι;
Noqaqa Amaru kashani. Εγώ ο Αμάρου είμαι.
Iman kay. Τι είναι αυτό;
Chayqa wasitaq. Αυτό είναι ένα σπίτι.
Imataq kankiri.
Chakarirun kani.
Άσκηση: με τα ρήματα: munay (= θέλω), riy (= πηγαίνω), rikuy (= βλέπω), ruway (= κάνω), quy (= δίνω), niy (= λέω), kay (= είμαι), tiyay (= κάθομαι), και με τα ουσιαστικά: t’anta (= ψωμί), misk’i (= γλυκό), warmi (= γυναίκα), wawa (= παιδί), llaqta (= χωριό), sara (= καλαμπόκι), orqo (= βουνό), aqcha (= παραδοσιακό οινοπνευματώδες ποτό τσίτσα), και με άλλα κύρια ονόματα, αντωνυμίες & τοπωνύμια από τα προηγούμενα κεφάλαια, δημιουργήστε παρόμοιες προτάσεις, με δομές όπως τις προηγούμενες.
Μικροί διάλογοι: (Μεταφράστε)
Kayllatachu.
Kayllatan.
Imamantaq rishankiri.
Mikhunamanmi rishani.
Ima kay. = Τι είναι αυτό;
Kay karachin.
Imamantaq chay karachimantari ruwanki.
Mikhunatan ruwasaq.
Imata ninkin.
Mikhunata nintáq.
A! Icha mikhunayki kashanchu. (έχεις)
Arí, kashanmi. Kayqa.
Kayrí.
Kay kankan.
Kankata munashankichu.
Manan munanichu. Yusulpayki, urpichalláy.
Hinallatapis.
Qanrí.
Noqa kankan munani.
Chaynaqa kankapis mikhunapaq, aqchapìs ukyanapaq maytapis riyta munankimanchu.
Kusa. Maypin kashan.
Wasiypi.
Mikhuna = το φαγητό (αντιστοιχεί στην ονομαστική πτώση)
Mikunaqa = το φαγητό (Η κατάληξη –qa δηλώνει σχόλιο, το οποίο τίθεται και επαναλαμβάνεται ως αναφορά κατά την εξέλιξη της συζήτησης. Λειτουργεί ως "εμφατική" αιτιατική.)
Mikhunaq / Mikhuna(q)pa = του φαγητού (γενική κτητική)
Mikhunata = το φαγητό (αιτιατική)
Mikhunapaq = για το φαγητό (Λειτουργεί ως τελικό, και δηλώνει σκοπό.)
Mikhunaman = προς το φαγητό (δηλώνει προορισμό)
Mikhunamanta = από το φαγητό (δηλώνει προέλευση)
Mikhunawan = με το φαγητό (Αντιστοιχεί με την οργανική άλλων γλωσσών, αλλά όχι με το ποιητικό αίτιο της παθητικής φωνής.)
Mikhunapi = [μέσα] στο φαγητό (αντιστοιχεί με την αρχαία ελληνική δοτική)
Mikhunanta = λόγω ή μέσω του φαγητού (λειτουργεί ως αιτιολογικό). Όταν το ουσιαστικό τελειώνει σε σύμφωνο ή ημίφωνο, τότε αυτό το επίθημα μετατρέπεται σε –ninta: Abankayninta = μέσω της περιοχής Abancay.
Επίσης, σχηματίζονται και συνδυασμοί:
Mikhunaqpaq = Για του φαγητού μου. (Την κατασκευή: ruwana)
Mikhunaqpi = Μέσα σε αυτά που ανήκουν στα τρόφιμα. (Στα των φαγητών)
Mikhunakunaqwan= Με αυτά που ανήκουν στα τρόφιμα. (Με τα των φαγητών)
Mikhunacha / Mikhunalla μικρό, ή αγαπητό φαγητό (υποκοριστικό) (κλητική πτώση) (λειτουργεί σαν το ιαπωνικό τιμητικό). Επίσης, μπορούν αυτά τα δύο να συνδυαστούν: mikhunachalláy. Αυτό λειτουργεί εμφατικά, ως απάντηση σε ερώτηση διπλής επιλογής:
Ukyanatachu, mikhunatachu munanki. = Ποτό ή φαγητό θέλεις;
Mikhunachalláy. Σε ευχαριστώ (εκ των προτέρων) για το φαγητό, το οποίο προτιμώ.
Άσκηση: Κλίνετε τα ουσιαστικά: p’acha (φόρεμα), raymi (γιορτή), t’ika (λουλούδι), rikuchikuy (δώρο), suyay (ελπίδα), kawallu (άλογο), chhullunku (πάγος), wat’a (νησί), llank’ana (δουλειά) (ζωή), kawsay, k’anchay (φως), sami (τύχη), qhatu (αγορά).
Η λέξη kawallu είναι ισπανικό δάνειο, επειδή στην προκολομβιανή Αμερική δεν υπήρχαν άλογα.
Οι λέξεις που χαρακτηρίζουν τη φύση εμφανίζονται στις γλώσσες των λαών, που είναι δεμένοι με την παράδοση, με δεκάδες ή και περισσότερα συνώνυμα, τα οποία χαρακτηρίζουν τις ιδιότητες του ουσιαστικού.Έτσι, η λέξη chhullunku (πάγος), είναι ένα από τα πολλά ουσιαστικά για το χιόνι.
Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται και τα επίθετα: hatun (μεγάλος, -η), qhusi (μπλε), ukhu (βαθύς), misk’i (γλυκός, νόστιμος), karu (μακρινός), qhispi (ελεύθερος, διαφανής, διαμάντι, και ως δάνειο: γυαλί), kusi (ευτυχισμένος), suni (ψηλός), (ζεστός). (Κλίνετέ τα.)
Η λέξη Qhispe γνωστό οικογενειακό επώνυμο.
Τέλος, έτσι κλίνονται και οι αντωνυμίες.
Άσκηση: Κλίνετε όλες τις αντωνυμίες στις πτώσεις τους.
Δομές προτάσεων:
Noqaqa Amarun kani.
Noqaqa manan Amaruchu kani.
Noqan waynaqa kashan.
Noqaqa waynan kashan.
Noqaqa ch’uñun munashani. = Εγώ πατάτα θέλω. (Ακολουθεί σύνταξη κέτσουα.)
Ch’uñunta munankichu. = (Την) πατάτα θέλεις;
Arí, munanin. = Ναί, θέλω.
Ima ninkin. = Τι λες;
Runa hamushan ninin. Ο άνθρωπος έρχεται, λέω.
Pi hamushan ninkin. = Ποιος έρχεται, λες; (=Ποιος λες οτι έρχεται;)
Haqiy wayna nintáq. Εκείνος ο νεαρός, λέω.
Pitaq qanrí kashanki. Κι εσύ, ποιος είσαι;
Noqaqa Amaru kashani. Εγώ ο Αμάρου είμαι.
Iman kay. Τι είναι αυτό;
Chayqa wasitaq. Αυτό είναι ένα σπίτι.
Imataq kankiri.
Chakarirun kani.
Άσκηση: με τα ρήματα: munay (= θέλω), riy (= πηγαίνω), rikuy (= βλέπω), ruway (= κάνω), quy (= δίνω), niy (= λέω), kay (= είμαι), tiyay (= κάθομαι), και με τα ουσιαστικά: t’anta (= ψωμί), misk’i (= γλυκό), warmi (= γυναίκα), wawa (= παιδί), llaqta (= χωριό), sara (= καλαμπόκι), orqo (= βουνό), aqcha (= παραδοσιακό οινοπνευματώδες ποτό τσίτσα), και με άλλα κύρια ονόματα, αντωνυμίες & τοπωνύμια από τα προηγούμενα κεφάλαια, δημιουργήστε παρόμοιες προτάσεις, με δομές όπως τις προηγούμενες.
Μικροί διάλογοι: (Μεταφράστε)
Kayllatachu.
Kayllatan.
Imamantaq rishankiri.
Mikhunamanmi rishani.
Ima kay. = Τι είναι αυτό;
Kay karachin.
Imamantaq chay karachimantari ruwanki.
Mikhunatan ruwasaq.
Imata ninkin.
Mikhunata nintáq.
A! Icha mikhunayki kashanchu. (έχεις)
Arí, kashanmi. Kayqa.
Kayrí.
Kay kankan.
Kankata munashankichu.
Manan munanichu. Yusulpayki, urpichalláy.
Hinallatapis.
Qanrí.
Noqa kankan munani.
Chaynaqa kankapis mikhunapaq, aqchapìs ukyanapaq maytapis riyta munankimanchu.
Kusa. Maypin kashan.
Wasiypi.